Ky është profili i një vetmitari të kinemasë indipendente amerikane, Xhon Xhost (Jon Jost), artist jo i zakontë.
Ka realizuar filma me zero deri në dyqind mijë dollarë dhe qysh herët ka zgjedhur të jetojë i lirë.
Ai ndodhet në rezidencë artistike në Tiranë dhe në kuadër të Kinematekës Shqiptare, publiku ka mundësi të ndjekë prej retrospektivës së tij filmike “In the Rays of Light of Ria Formosa” (1997) më 31 janar dhe më 3 shkurt, dy filma tronditës: “Last chants for a slow dance” (1977) dhe “The bed you sleep in” (1993).
Intervista në "Artes" nga Elsa Demo me Xhon Xhostin
Elsa Demo: Ka qenë kënaqësi të shihja disa nga filmat tuaj të realizuar prej viteve shtatëdhjetë e deri më sot. Para së gjithash doja të dija: cili është kuptimi juaj për “shtëpinë”. Pyes, sepse ju jeni udhëtar, keni udhëtuar mjaft, midis Amerikës dhe Evropës, kryesisht.
Xhon Xhost: Njerëzit më pyesin shpesh ku e kam shtëpinë dhe unë iu përgjigjem: shtëpia ime është atje ku jam unë. Në të vërtetë, unë nuk kam shtëpi, nuk kam një vend timin, nuk kam ku të kthehem, një bazë apo diçka të tillë. Kam miq në Amerikë ku mund të qëndroj, por jo një hapësirë timen. Kjo ka ndodhur që kur isha fëmijë, sepse babai im ishte në ushtri dhe qarkullonte, kështu që e humba shtëpinë natyrale. Mund të them edhe që shtëpia ime është në rrugë, është atje ku unë ndodhem. Pra, për momentin, Tirana është shtëpia ime.
E.D: Gjermania është vendi i parë ku jeni takuar me kinemanë?
Xh.Xh: Jo, në fakt. Varet dhe çfarë quajmë “takim”. Kur isha fëmijë kam jetuar në periferi të Augsburgut, pas lufte, ndoshta në vitin 1953, që kishte qenë bazë ushtarake dhe ne jetonim në rrethinat e gjermanëve. Shoqërohesha me një fëmijë gjerman, i moshës sime. Babai i tij kishte dhe drejtonte të vetmen kinema në qytet. Të shtunave pasdite shkonim të shihnim filma uestern amerikanë të dubluar gjermanisht. Mund të hyja edhe në kabinën e projektimit. Ndoshta këto ishin fragmentet e mia të para me kinemanë, edhe pse nuk e mbaj mend të ketë qenë në formën: oh, këtë dua të bëj! Thjesht ndodhi që të shkoja atje.
E.D: Mund të përmendnit emra kineastësh që ju kanë mbetur në mend nga kjo kohë?
Xh.Xh: Nuk do mundja. Nuk jam amator kinemaje. Nuk shkoj në kinema. Nuk e di as pse nisa të bëja filma. Nuk jam rasti i Spilbergut që donte të fitonte para si adoleshent. Nuk kam pasur kureshtje për kinemanë, si një adoleshent i zakonshëm i interesuar për kinemanë. Nisa të bëja filma në mes të krizës së raketave kubane. Kjo ishte një shkas. Vija rrotull me miqtë e mi duke pirë verë të kuqe shumë të keqe e duke pritur vdekjen. E gjithë bota priste një luftë të ftohtë të re dhe sidomos të rinjtë ishin më të ndjeshëm për këtë. Unë shita gjithçka kisha dhe isha gati që për të shpëtuar kokën, të arratisesha në Zelandën e Re. Kisha gjetur edhe se si të shkoja deri atje. Kjo ka ndodhur shumë kohë përpara internetit. Nuk kisha ndër mend të fluturoja, do të udhëtoja me anije.
E.D: Ishin vitet ’60.
Xh.Xh: Fillimi i viteve ’60, viti 1962. E pikërisht kur kisha bërë gati gjithçka, kriza e raketave kubane mori fund dhe unë as që kisha vdekur. Kështu do të mbërrija në Zelandën e Re pa para, isha 19 vjeç atë kohë, njeri nuk njihja, atëherë ndërrova mendje. Një verë më përpara kisha udhëtuar me autostop në Evropë. Papritur vendosa të blej një “Bolex”, një kamera jashtë mode, në 16 milimetër, dhe doja të shkoja në Itali. Në janar 1963 realizova filmin tim të parë me familjen që më kishte marrë në autostop 1 vit e gjysmë më përpara.
E.D: Si ndodhi që u përfshitë në lëvizjen politike të viteve gjashtëdhjetë?
Xh.Xh: Në Newsreels? Në atë kohë, Amerika kishte vetëm kanalet informative ABC News, CBS, NBC dhe gjithë informacionin do ta merrje prej tyre. Jo unë, por një masë e gjerë njerëzish në të gjithë vendin - Amerika është vend i madh - u ngrit njëherësh dhe shumë të rinj ishin në një mendje që ne duhet të bëjmë një media tonën. Vepruan kështu në mënyrë spontane në San Francisko, An Arbor, Nju Jork, Çikago, të gjithë po bënin të njëjtën gjë, derisa vendosën që duhet të punojmë së bashku dhe kështu u krijua Zhurnali ynë, një lloj ombrelle ku u bashkuan grupe të ndryshme. Unë u përfshiva në rrjetin fillestar në Çikago, por shumë shpejt u shkëputa, sepse njerëzit e artit dhe ata të politikës kishin interesa të ndryshme. Dhe politikanët si politikanë, prireshin t’i shkelnin artistët. Unë isha njësoj si ata, por nuk më pëlqente që njerëzit politikë po merrnin pushtetin. Sidoqoftë kjo është puna e tyre.
E.D: Politika dhe tema politike është e pranishme në kinemanë tuaj jo drejtpërdrejt. Mund të përmend filmin “Parabola” që keni realizuar në vitin 2007 për epokën e Bushit.
Xh.Xh: Gjithnjë kam qenë i ndërgjegjshëm politikisht dhe kam qenë aktivist. Kam bërë dy vjet burg, sepse kam refuzuar të hyj në ushtrinë amerikane. Do të refuzoja të shkoja në çfarëdolloj ushtrie, sepse nuk besoj që përgjegjësia personale duhet dorëzuar që të tjerët t’ju thonë: Shko dhe vrit! Nëse do të isha në Gjermani, do kisha vdekur. Kam pasur këtë vetëdije që fëmijë, lexoja gazetat e Uashingtonit, po kështu në rini reagoja. Si kineast, unë nuk dua ta quaj veten artist, por të tjerët thonë që jam...
E.D: Dhe si e quani veten?
Xh.Xh: Jam një ndër të shumtët e këtij planeti, as më i mirë e as më i keq se çdokush tjetër. Të bësh film nuk është ndonjë punë e madhe. Ka qëlluar që bëj këtë që bëj. Por si vëzhgues i botës, siç mund ta konsideroja veten, vështroj botën, gjej diçka që më intereson dhe ndoshta ndërtoj një histori. Nuk shkruaj skenarë, nuk kam ndonjë ide paraprake, kur e shoh veten në ndonjë rrethanë - shumë rrethana të tilla i kam filmuar në Spanjë, Itali, Gjermani, Portugali dhe në Shtetet e Bashkuara - dhe gjej diçka interesante, atëherë duhet të kërkoj dikë që më krijon mundësinë të xhiroj në një shtëpi, dikë që ka dëshirë të luajë në film dhe kur mund t’i kem të gjitha këto bashkë, përpiqemi ta bëjmë filmin dhe të shohim ç’mund të dalë. Nuk krijoj asnjë parashikim. Për shembull, “Gjithë Vermerët në Nju Jork” nuk ka kurrfarë skenari. Dija vetëm se si duhej të ishte sekuenca e fundit. Përndryshe, gjithçka tjetër u krijua rrugës duke u realizuar.
“Parabola” është krijuar nga zeroja. Ishte viti 2007, Lufta në Irak vazhdonte, efekti i 11 shtatorit dhe epokës së Bushit ishte akoma shumë i fortë në Amerikë dhe una u nisa ta trajtoja atë në mënyrë poetike. Nuk doja të dilja përballë, prandaj është film shumë i çuditshëm. Amerika ishte vend i çuditshëm atë kohë, dhe është akoma.
E.D: Te ky film nuk është vetëm politikja që i takon sferës politike, është edhe politikja e kulturës së televizionit. Ekzistojnë natyra të ndryshme të politikes.
Xh.Xh: Kultura është politike, politike është edhe mënyra si e shfaq veten shoqëria. Shoqërorja dhe politikja janë e njëjta gjë, nuk mund t’i shkëpusësh. Bota ku jetojmë përpiqet t’i shkëpusë. Për shembull, sot po i përgjigjesha dikujt në facebook, mjet që e përdor shumë. Ai shkruante për një film që ishte shfaqur në Festivalin e Sundance-it. Ai e përshkruante si një film idiot me aktorë të famshëm. Po diskutonim për këtë temë. I shkruaja që Sundance-i dikur ka qenë festival interesant për kinemanë e pavarur, ndërsa tani është një gjë e Hollivudit, është thjesht një tjetër lloj kallëpi Hollivudi. Sundance-i është korruptuar aq shumë, sa nuk ka më fare lidhje me punët e pavarura. Prandaj Trampi [Donald Trump] do të fitojë, do të rizgjidhet. Djali më shkruante se kjo gjë nuk ka lidhje me filmin idiot që kishte parë. Në fakt, po, ka një lidhje, sepse keni rënë aq poshtë, sa edhe Sundace-i që ka qenë një ngjarje e madhe liberale dhe bla bla bla në Amerikë, tani është bërë thjesht Hollivud. Dhe shoqëria thotë mos bëni lidhje të këtij lloji, mos e lidhni kulturën me politikën, kur këto nuk mund të ndahen.
E.D: Çfarë është e pavarur sot në kinema?
Xh.Xh: Së pari, fjala “indipendente” është e pavlerë si fjalë. Dua të them, mënyra si e përdorim është e varfër. Pavarësia ka të bëjë jo vetëm me përmbajtjen dhe historinë që tregon. Njerëzit mendojnë se filmi indipendent bën fjalë për njerëz të çuditshëm e të pazakontë. Kjo nuk ka të bëjë fare me pavarësinë.
A janë financiarisht të pavarur? Shumica e filmave që pretendojnë se janë të pavarur, nuk janë. Sa më shumë para të ketë në mes, aq më tepër janë të detyruar të ndrydhen për çfarë duhet dhe nuk duhet të tregojnë. E gjitha kjo është injoruar krejtësisht. Edhe e çuditshmja mund të jetë e pavarur, por mund të kushtojë 10 milionë dollarë.
E.D: Ju keni bërë filma me zero dollarë, 3 mijë dollarë, e deri me...
Xh.Xh: “Vermerët...” është filmi im më i shtrenjtë, që ka kushtuar 240 mijë dollarë, shumë që konsiderohet shumë, shumë pak në biznesin e filmit.
E.D: I keni realizuar këta filma në shtëpitë apo apartamentet e miqve, në vende të kufizuara. Në këtë mënyrë keni krijuar sistemin tuaj për të bërë kinema.
Xh.Xh: Filmat e mi janë tërësisht të varur nga zemërgjerësia e njerëzve. Edhe pse dekori i filmit “Gjithë Vermerët...” nuk ka të paguar. Është Muzeu Metropolitan i Nju Jorkut me piktura tepër të çmuara, të vërteta, jo false...
Miqtë e mi kanë punuar 5 a 6 herë për mua, aktorë të mirë, që nuk paguhen, sepse nuk kam para. Ata rikthehen, sepse mënyra si punoj nuk ka të bëjë me industrinë e filmit, atyre u pëlqen procesi krijues me mua. Problemi tjetër është që nëse ju kërkon dikush të luani në film, kushdoqoftë ai, janë të pakta mundësitë që ky të jetë film i mirë, sepse biznesi i filmit mashtron shumë.
E.D: Vendet që ju zgjidhni, peizazhet, qytetet e humbura, janë në harmoni me botën e brendshme të njerëzve, historitë e të cilëve ju tregoni. Nisur nga ky kombinim i natyrës me qenien njerëzore, i vendeve të jashtme me botën e brendshme, mund të flasim për ndryshim midis të treguarit dhe të paraqiturit?
Xh.Xh: Në fakt, nuk më pëlqen të tregoj histori. Unë tregoj pa to. Zakonisht punoj me vendasit e atyre zonave ku xhirohet filmi. Kjo do të thotë që, për të gjetur vendet, unë nuk nisem nga historia. Unë shkoj në një vend dhe kërkoj të di cila është historia e atij vendi, çfarë ka për të treguar ai.
E.D: Në filmin “Shtrati ku ti fle”, kemi këtë qytezë të shkretë, të shpopulluar, me peizazhin industrial. Kjo është politike nga njëra anë, nga ana tjetër, është një histori e zakonshme, e njerëzve të zakonshëm, është abuzimi me fëmijët, gjë për të cilën sot dëgjojmë të flitet shumë.
Xh.Xh: Në fillim të viteve ’90, në Amerikë, kjo ishte temë kontroversale. Nëse e hidhje për diskutim, njerëzit i polarizonin pikëpamjet e tyre shumë kollaj. E bëra atë film dhe duhej të përballesha edhe me aktorët kur pyesnin nëse babai vërtet kishte abuzuar me të bijën. U thosha nuk e di, as ju nuk e dini, dua që edhe publiku të mos e kuptojë. Nga ju kërkoj që loja juaj të jetë sa më e përmbajtur. “Sigurisht që ai e ka bërë”, thoshin. Ka një sekuencë në film që sugjeron se akuza nuk është e vërtetë. Edhe zgjedhja ime ishte që filmi të dukej sa më i përhimë, që të mos kishte fare dëshmi për akuzën. Shumica thoshin se akti kishte ndodhur, sepse ndihej e gjitha në ajër.
Diskutimi i kësaj teme ishte problematik, sepse kishte filluar të dilte në dritë që në shumë raste, terapistët kishin kuptuar se fëmijët tregonin gjëra të cilat nuk kishin ndodhur kurrë dhe fëmija e ka shumë të lehtë ta bëjë këtë. Terapisti nuk kërkon të hapë probleme, por vazhdon të mendojë se ka një sekret aty dhe arrin të zbulojë një pretendim të rremë. Një autor i njohur në atë kohë, emri nuk më kujtohet, shkruan librin “Të zbulosh kujtime të rreme”, ku thuhet se kujtimet ndonjëherë janë të ndrydhura, e ndonjëherë mund të sajohen. Duke qenë se në rrjedhën politike të asaj kohe, ishte e vështirë ta trajtoje temën, jam përpjekur ta ndërtoj filmin pa dhënë fare fakte, duke e panoramuar personazhin kryesor si burrë simpatik, që shqetësohet për punën dhe gjithçka, kur papritur, kundër tij ngrihen akuza dhe ai kthehet, siç thuhet në film, në përbindësh.
E.D: Doja të dija për përzierjen e stilit dhe të zhanreve që bëni në një vepër. Për shembull, “Këngët e fundit për një vallëzim të ngadaltë” është një vepër midis stilit dokumentar dhe fiksionit sigurisht, po edhe realizmit real.
Xh.Xh: Ky film është bërë me pak para, ka kushtuar 3 mijë dollarë. Një film në 16 milimetër nuk mund ta bësh me më pak se kaq. Prandaj duhej të ishte film shumë i thjeshtë, sekuenca të ishte kryesisht me plane të gjata. E shoh si një mrekulli, sepse asnjë prej aktorëve nuk kishin luajtur më parë në ndonjë film.
E.D: Si Tom Bler, për shembull.
Xh.Xh: Në pak filma ka luajtur, kryesisht në të mitë. Aktor i shkëlqyer që mund të ishte shumë i njohur, por atij nuk i interesonte industria e filmit dhe unë nuk jam pjesë e industrisë së filmit. Unë dhe ai nuk flasim, ai nuk do të më flasë, por është aktor i jashtëzakonshëm, kam bërë tre filma me të. Në secilin prej tyre është madhështor. Po thosha që “Këngët e fundit...” duhej të ishte jo i ndërlikuar, me plane shumë të gjata, të xhiruara vetëm një herë. Nuk ka pasur dubla në atë film. Ju shihni në ekran atë që kam xhiruar. Kjo është e mahnitshme, nëse e ke sado pak idenë se çfarë do thotë të bësh film dhe t’i xhirosh skenat vetëm një herë. Kemi xhiruar 5 ditë.
E.D: Skena e dialogut burrë-grua përpara pasqyrës është monoplan i xhiruar një herë?
Xh.Xh: Po, nuk e kemi përsëritur. Mua nuk më pëlqejnë përsëritjet, sepse atë energji që njerëzit harxhojnë me prova, dëshiroj ta shfaqin në ekran. Zakonisht aktorët e filmit mbeten të pakënaqur dhe kërkojnë të riprovojnë dhe thonë “cut”. Nuk thua ti “cut”, jam unë kur them “cut”... Pra mund ta bësh një film me 3 mijë dollarë dhe në një javë. Siç është bërë ky film. Nuk është gjë e keqe, përkundrazi, është mirë kur je nën presionin e realitetit. Si mund të bësh një film në këto kushte? Më pëlqen kënaqësia që marr nga ekstremi i rrethanave.
E.D: Do ta përdorni këtë filozofi edhe në Tiranë, do të bëni diçka me Iris Elezin?
Xh.Xh: Po, po përpiqemi të bëjmë diçka, për të qenë i sinqertë. Jam person shumë observues siç mund ta kesh ndjerë edhe nga filmat që ke parë. Kam jetuar në Korenë e Jugut për 4 vjet, por nuk më tërhoqi asgjë vizualisht dhe nuk bëra asgjë atje, edhe pse jepja mësim. Këtu kam shëtitur gjatë në gjithë qytetin dhe... ju keni pasur periudhën e izolimit gjatë Hoxhës, komunizmit që s’kishte si të mos linte gjurmë të thellë te njerëzit... Po përpiqem të bëj një gjë fare të thjeshtë. Ka një kafene ku shkoj, “Pensionisti” quhet. Aty vijnë pleq, ulen dhe luajnë letra, pinë kafe. U përpoqëm me Irisin të gjenim dy vetë që mund të flisnin dhe të tregonin kujtimet e tyre. Pastaj kërkuam dy të tjerë të moshës 40-50-vjeçarë, që kanë një shije jo aq të komunizmit, por të periudhës pas rënies së komunizmit, kur historia jeton brenda teje. Pra, edhe pse nuk e ke jetuar plotësisht atë kohë, ke jetuar periudhën pas saj dhe ke përjetuar efektet. Prandaj doja të flisja me një brez më të ri që njërën e këmbë e ka në atë kohë dhe tjetrën pas saj. Prindërit e tyre janë prekur më shumë nga ajo që ka ndodhur. Më pas do doja të flisja me dy më të rinj për të cilët ajo kohë është një e shkuar e largët. Edhe ata janë të prekur pavarësisht se nuk janë të vetëdijshëm për këtë ndikim... Gjithnjë nëse funksionon, do doja të shihni harkun e historisë përmes bisedave shumë të zakonshme të këtyre njerëzve dhe ndoshta do të shihni si ndikon historia tek më të rinjtë të cilët mendojnë se nuk janë të prekur. Kjo është. Shpresoj t’ia arrij.
E.D: Jetë e gjatë, shumë kujtime, puna e madhe që keni bërë, filma të mrekullueshëm, si ndiheni tani?
Xh.Xh: Nuk besoj te krenaria, nuk mendoj se është gjë e mirë. Gjithsekush bën atë që mundet. Nëse je me fat, si unë do thosha, dhe punët të shkojnë mbarë, është gjë e mirë, e nëse jo, do të thotë se nuk ke mundur. Pra, nuk ka asgjë për të qenë krenar. Kam bërë filma dhe kjo nuk më bën të veçantë. Jam si gjithë të tjerët. Çdo njeri bën atë që bën edhe kur nuk mundet dhe e ka të vështirë të ndërgjegjësohet për këtë. Keni dëgjuar ca njerëz që thonë: “Oh, do doja...!”, “Oh, sikur të mundja...!” Jo! Nuk ka “do doja”. Ke bërë atë që ke bërë. Nuk mund të bësh çdo gjë që dëshiron, duhet të bësh atë që jeta ta ofron si mundësi. Në rastin tim, sipas standardeve amerikane, unë jetoj në varfëri, sepse nuk kam pension, nuk jam i siguruar dhe këto janë zgjedhje të miat qysh në rini, kur thashë do të bëj këtë. Zgjedhja ime ka qenë kjo dhe kam qenë fatlum. Gjenetikisht jam i bekuar dhe nuk sëmurem. Ka të tjerë që sëmuren dhe nuk ia dalin. Sigurisht që nuk e zgjedh njeriu të sëmuret apo jo. Kështu që, kur më pyesin u them nuk kisha rrugë tjetër veçse të bëja atë që kam bërë. Edhe kjo tërheqje është e gjitha argëtuese. Unë nuk punoj. Nuk kam punuar kurrë. Njerëzit mund të thonë: Oh, po ke bërë filma! Gjë shumë e vështirë, ke sakrifikuar!” Jo, nuk ke sakrifikuar. Ke bërë film dhe kaq është e gjitha.
E.D: Falemnderit shumë për magjinë që kam marrë nga filmat tuaj dhe e ftoj publikun t’i ndjekë.
Xh.Xh: Tek Destili. Besoj njerëzit e dinë ku ndodhet.
E.D: Falemnderit dhe presim dokumentarin.
Xh.Xh: Shpresoj që të bëhet!
Gazetare: Elsa Demo
/rtsh.al/
