Poeti dhe publicisti disident lituanez, Tomas Venclova, teksa lexonte Plautin përkthyer nga gjyshi i tij, fantazia e çonte në Epidamnos, në amfiteatrin ku mendohej të ishte luajtur në lashtësi komedia “Binjakët”. Këtë asociacion dhe shprehja e Heraklitit çdo gjë rrjedh, Venclova i shkrin në poemën kushtuar Shqipërisë, të cilën e shkroi pas vizitës së parë në vitin 1995. Poema ka hyrë në përmbledhjen me poezi të zgjedhura “Dialog në dimër” (“Aleph”, 2005), e para vepër e kulturës lituaneze e botuar shqip. Më pas e njohu Shqipërinë nga kujtimet e udhëtimit të ambasadorit të Lituanisë në Suedi, Savickis, i cili në periudhën midis dy luftërave, në kohën e Mbretit Zog, erdhi në Durrës e Tiranë.
Sa për diktatorët, ata kanë qenë jo të pakët si në vendin e tij dhe në hapësirat e sovjetëve.
Në vitin 1977, Venclova u detyrua të largohej nga Lituania. Ai mundi të hyjë lirisht në atdhe në vitin 1991, pa dosjen e tij të KGB-së dhe vendimet që ishin marrë për dëbimin e “këtij armiku të popullit”.
Ai është bashkëkohës dhe përkthyes i poetëve Nadiezhda Mandelshtam, Boris Pasternak, Ana Ahmatova, Josif Brodski etj. Në vitin 1971 botohet vëllimi i tij i parë poetik “Shenja të fjalës”. Angazhohet në aksionet e ndërmarra nga disidentët sovjetikë, është një nga themeluesit e Grupit të Helsinkit në Bashkimin Sovjetik së bashku me Andrei Saharov, Mirra Ginzburg dhe Anatoli Shçaranjski. Për këtë arsye detyrohet nga autoritetet sovjetike të emigrojë. Në vitin 1977 vendoset në SHBA, ku jep letërsi ruse dhe sllave në Universitetin e Jelit (o. Yale).
Me rastin e shfaqjes në Tiranë të dokumentarit “Dekadenti nr. 2419” (regjia Siamir Bajo, një prodhim çeko-lituanez, 2022), Tomas Venclova, sot 86-vjeçar, dha këtë rrëfim ekskluziv për emisionin “Artes” në Televizionin Shqiptar. Si i mbijetoi tre regjimeve, si i sheh të trashëguara diktaturat në Rusinë e Putinit dhe në vendet ish-komuniste, sot të zhytura në korrupsion.
Elsa Demo: Zoti Venclova, mirë se u kthyet në Shqipëri. Është kënaqësi t’ju takoj sërish, 20 vjet më vonë.
Tomas Venclova: Falemnderit, e gjithë kënaqësia është e imja. Jam i lumtur që ndodhem në Tiranë. E kam vizituar Shqipërinë 5 ose 6 herë, ndoshta. Hera e parë ka qenë në fillim të viteve ’90, menjëherë pas rënies së regjimit komunist.
E.D: Ka qenë në vitin 1995.
T.V: Ka mundësi. Nuk më kujtohet saktë viti.
E.D: Në këtë kohë Tirana ju duk një qytet i vdekur.
T.V: Plotësisht. Vendi ishte përplot bunkerë. Ne erdhëm me anije në Durrës nga Bari, dhe të them të vërtetën, dukej si botë e tretë, si India, për shembull, shumë e varfër, e prapambetur. Durrësi ishte një qytet i vogël e pothuajse i shkatërruar. Pasi e lashë time shoqe në hotel - ajo ishte shumë e frikësuar - dola për të parë përreth. Shkova në vende të çuditshme, si amfiteatri. U habita, sepse m’u kujtua gjyshin im, i cili ishte profesor i latinishtes dhe greqishtes. Ai kishte përkthyer një komedi të Plautit, “Binjakët”, ngjarjet e së cilës kishin ndodhur në Epidamnos. Unë përfytyroja që mund të ishte luajtur aty kjo komedi, dhe më pëlqente ideja, sepse pamja është e mrekullueshme dhe personazhet më pas largohen drejt detit.
E.D: Dhe shkruat një poezi në nderim të Shqipërisë.
T.V: Jo menjëherë. Shkrova një poezi për atë amfiteatër, për Shqipërinë në përgjithësi, një vend që sapo ishte ndarë nga sistemi komunist dhe ishte në fillim të rrugës së vet.
E.D: Aty shkruani se i keni mbijetuar tre regjimeve. Çfarë ju rezulton kur e mendoni në këtë moshë?
T.V: U kam mbijetuar disa regjimeve.
E.D: Më shumë se tre?
T.V: Ndoshta, sepse unë kam lindur në Lituaninë e pavarur, në vitin 1937. Më pas Lituania u pushtua nga sovjetikët, nga Stalini, nga Hitleri më vonë, dhe sërish nga Stalini. Me vdekjen e Stalinit erdhi Hrushovi, pas tij Brezhnjevi. Të gjitha ishin diktatura të ndryshme, le të themi që Hrushovi ishte më mirë se Stalini, Brezhnjevi pak më i mirë. Nën diktaturën e Brezhnjevit unë u largova nga Bashkimi Sovjetik në 1977, kur Brezhnjevi ishte akoma gjallë. Kështu ia dola t’u mbijetojë disa diktaturave.
E.D: Enver Hoxha, diktatori ynë, ishte më i tmerrshmi se të gjithë këta së bashku, thoni ju. E imagjinoni dot?
T.V: Epo, ai ia mbylli derën gjithçkaje, vendin e izoloi, Shqipëria ishte më e mbyllur se Bashkimi Sovjetik apo Kina, e po ta mendojmë, edhe më e mbyllur se Bullgaria, Jugosllavia. Ai ndaloi fenë, gjë që nuk ndodhi në Bashkimin Sovjetik, ku personat religjiozë mund të persekutoheshin, por feja në thelb nuk u ndalua, as klerikët myslimanë apo budistët.
E.D: Besoni se shqiptarët mund t’i mbijetojnë boshllëkut që la pas diktatura?
T.V: Kur e shohim sot Shqipërinë, që nga koha kur e vizitova për herë të parë, dhe unë kam ardhur disa herë, ka ndryshuar në mënyrë të pabesueshme.
E.D: Së jashtmi, po.
T.V: Jo vetëm. Njerëzit janë më të lirë, më të gëzueshëm. Sigurisht mund të ketë probleme, mund të ketë disa shenja autoritare të qeverisjes, korrupsion.
E.D: Jo pak, po shumë korrupsion.
T.V: Edhe në Lituani kemi korrupsion, po edhe në Rusi dhe Ukrainë. Sigurisht që unë kam simpati për Ukrainën, si çdokush në këtë moment, por edhe Ukraina është mjaft e korruptuar. Shoh se këtu është investuar mjaft. Tirana nuk njihet më, është thjesht një qytet tjetër, më pëlqen. Progresi duket qartë.
E.D: Pasi patë dokumentarin “Dekadenti nr.2419”, keni thënë: “Unë kam dështuar, në një kuptim: jeta ime e ndërgjegjshme filloi me luftën (isha tre vjeç kur na pushtuan nazistët, këto janë kujtimet e mia të para) dhe, me shumë mundësi, përsëri me luftë do t’i jap fund jetës.” E besoni?
T.V: Nuk e di. Por është e vërtetë që jeta ime e ndërgjegjshme nisi me luftën, sepse Hitleri pushtoi Bashkimin Sovjetik dhe Lituania ishte pjesë e Bashkimit Sovjetik. Nëna ime u arrestua, u lirua pak më vonë, babai im u arratis. Nuk e kam parë babanë për tre vjet e gjysmë. Isha 3 vjeç kur u zhduk dhe rreth 7 kur u kthye. Këto janë kujtimet e mia të para, pak problematike dhe nuk ia uroj asnjë fëmije. Tani kemi këtë luftë të tmerrshme në Ukrainë dhe jo vetëm, edhe në Izrael. Duket se po zgjerohet, për fat të keq. Ne në Lituani jemi disi të ndërgjegjshëm për planet e zotit Vladimir Putin, që, jo detyrimisht, por ai mund të pushtojë shtetet baltike. Ai mund të sundojë Ukrainën, uroj që jo, por mund të ndodhë që shënjestra e tij e ardhshme të jenë shtetet baltike. Tani jam 86 vjeç dhe ndoshta këto mund të jenë kujtimet e mia të fundit.
E.D: Duke qenë se ju e njihni modelin e diktatorit, si mund ta përcaktoni njeriun Vladimir Putin?
T.V: Ai është diktator. Dikush në Lituani, në praninë time, tha: “Nuk shoh ndonjë dallim mes Stalinit dhe Putinit.” “Po”, iu përgjigja, “ndryshojnë. Por unë do uroja, që ky ndryshim të ishte sa më i thellë. Sot për sot është i vogël dallimi mes tyre. Stalini pati miliona të dënuar politikë, Putini disa mijëra. Por qoftë edhe vetëm një i dënuar politik, është tepër. Ju e dini që Aleksei Navalni vdiq në burg. Ishte shok i rëndë për çdo njeri të ndershëm në botë, përfshirë personin tim modest.
E.D: Ç’është një disident i epokës sonë?
T.V: Ai që proteston për rrethana të tilla, që flet hapur dhe për sa më takuan mua si poet, unë mund të përgjigjem me poezi. Kam shkruar dy poezi për luftën në Ukrainë dhe një për gjuhën ruse, që është deformuar dhe shkatërruar virtualisht nga Putini, nga propaganda dhe media e tij. Shpresoj akoma që gjuha ruse është gjallë, sikur të mbetet qoftë edhe një rus i denjë dhe i ndershëm që ta flasë atë. Dhe falë zotit ka shumë të tillë.
E.D: Ka një ndryshim mes disidentit të epokës suaj dhe të sotmit?
T.V: Po, ka. Disa nga disidentët e brezit tim, janë akoma gjallë. Ata komunikojnë me disidentët e sotëm, u përcjellin përvojën e tyre, ndoshta edhe disa këshilla. Unë vetë njoh disa disidentë të rinj rusë, sepse në kryeqytetin tonë, në Vilnius, ka tani një qendër të madhe të disidencës ruse. Janë rreth njëqind persona që kanë krijuar të quajturin Forumi për Rusinë e Lirë. Mundohem të marr pjesë në takimet e tyre, flas me ta dhe përpiqem të kuptoj punën e tyre. Ata rrezikojnë, rrezikojnë me jetë, shumica e tyre. Janë vërtet njerëz të nderuar.
E.D: “Dekadenti nr.2419”, dosja e KBG-së që mban këtë numër. Ç’kuptim ka për ju sot ky etiketim, është fantazmë e së shkuarës apo çfarë?
T.V: Është thjesht kujtim i një periudhe të jetës sime që ka qenë e frytshme, interesante, e lumtur, me fat. Kam qenë fatlum, sepse më shkoi mirë. Nuk u burgosa. U dëbova nga Bashkimi Sovjetik dhe kalova rreth 40 vjet në Shtetet e Bashkuara. Edhe aty isha fatlum, sepse nuk e ndryshova fushën time të punës, vazhdoja të punoja në universitet, në një universitet shumë të mirë, si ai i Jelit, bëra karrierë akademike, shkrova rreth 10 libra, që janë përkthyer në shumë gjuhë, përfshirë shqipen. Tani, ky dokumentar i quajtur “Dekadenti nr. 2419”, është prodhimi i parë lituanezo-shqiptar, Saimir Bajo është regjisori i filmit, skenaristja është një zonjë lituaneze. Jam i lumtur që publiku shqiptar do ta shohë.
“Dekadent” është një etiketë që më është vënë nga KGB-ja. Është qesharake dhe nuk ka të bëjë shumë me realitetin. Sepse ata nuk e përdorin dekadencën në kuptimin e ngushtë të fjalës. Dekadenca lidhet me poetët e “fin de siècle”, në fund të shekullit të 19-të.
E.D: Oskar Uajlld...
T.V: ... Sharl Bodler, Pol Vërlen, poetë shumë të mirë, por shumë të ndryshëm nga personi im modest. Unë shkruaj ndryshe. Por ata të KGB-së, nuk i kuptonin ato dallimet e holla dhe më vunë nofkën “dekadent”. E kam konsideruar nofkë qesharake dhe asgjë më tepër.
E.D: Mund ta merrni edhe si dëshmi e injorancës së njerëzve që i shërbenin regjimit?
T.V: Po, vërteton injorancën e KGB-së. Ka mjaft shembuj që provojnë injorancën e tyre. Në letrat, në dosjet e tyre, gjeta adresën time në Shtetet e Bashkuara, e cila ishte shkruar në këtë mënyrë: 42 Victory Drive, Los Angelos, New York, United States. Pra, nuk e kishin idenë e ndryshimit mes Los Anxhelesit dhe Nju-Jorkut. Kjo, do thosha, provon analfabetizmin e tyre.
E.D: Mjaft injorancë gjen edhe në dosjet e sigurimit shqiptar të shtetit, që kam lexuar. Dhe shtron pyetjen për llojin e njerëzve që e kanë rrethuar diktatorin, për modelin njerëzor që i ka shërbyer diktaturës.
T.V: Pjesa dërrmuese ishin njerëz të dobët, por ua donte puna të krijonin një mit për veten, sikur ishin të gjithëdijshëm, të gjithëpushtetshëm, që kushdo duhej t’ua kishte frikën. Nuk u jam trembur kurrë, i kam konsideruar njerëz të ulët, dhe kështu i mendoj akoma. Tashmë një pjesë e mirë e tyre kanë vdekur. Disa u përpoqën të gjenin një vend në shoqërinë e re, disa ia dolën, të tjerë jo. Por, në përgjithësi, duke qenë njerëz të dobët, nuk ia kanë dalë të kenë sukses.
E.D: Ç’lloj shijeje ka frika?
T.V: Nuk e kam ndjerë shijen e frikës. Është e pashije. Jam përpjekur të mos e përjetoj këtë lloj frike që KGB-ja priste prej meje që ta provoja.
E.D: Sot, e keni frikë vdekjen, apo nëse keni frikë nga diçka?
T.V: Jo. Jam aq i vjetër, sa nuk i trembem ndonjë lloj frike të veçantë. Ndoshta e vetmja frikë që ndjej, është frika nga lufta, sepse një luftë e mundshme është kërcënim për shumë njerëz, përfshirë gratë dhe fëmijët dhe kjo më shkakton një lloj frike.
E.D: Pra, frika nga vdekja për ju nuk ekziston?
T.V: Çdo njeri e ka këtë lloj frike. Unë përpiqem të mos mendoj shumë për të. Është diçka e pashmangshme dhe çdo gjë të pashmangshme njeriu duhet ta përjetojë me një lloj humori.
E.D: Keni thënë se poezia juaj nuk ka qenë përballje e hapur me regjimin sovjetik.
T.V: E dini? Çdo fjalë e gjallë, çdo kuptim i saj, në fakt, shkonte në drejtim të përballjes me regjimin. Ishte zgjedhja e regjimit që të luftonte çdo lloj forme të jetës. Nëse poezia ime, ashtu si poezia e shumë shkrimtarëve të tjerë, pra nëse kjo poezi, kishte në vetvete një lloj jete, automatikisht ajo ishte konfrontuese, edhe në rastet kur flitej për tema intime, për peizazhin apo për tema historike, e jo domosdoshmërisht për tema politike.
E.D: Brodskij ka shkruar se, “nuk është e rëndësishme që t’ju kuptojnë pasardhësit, por paraardhësit, domethënë ata që kanë shkruar para jush, që Pushkini të na kuptojë”.
T.V: Ky është nga paradokset tipike të Brodskit. Ai ishte njeri paradoskal.
E.D: Po ju bini dakord me këtë, apo jo?
T.V: Po, jam dakord. Brezi ynë shkroi jo për pasardhësit, por për paraardhësit tanë, që ishin vërtet paraardhës të mirë: Ana Ahmatova, Boris Pastërnak, Mandelshtam, Aleksandër Pushkin nëse doni, Gavril Derzhavin, poetë të mëdhenj rusë të shekullit të 18-të e 19-të. Në njëfarë mase, kemi shkruar për ata, duke shpresuar se ata do të ishin të lumtur për veprën tonë.
E.D: Tani, më lejoni të lexoj në shqip “Aksenos Pontos”:
Ai det i parë i fatkeqësisë
është aq armiqësor sa heshtat e Danajve
ujrat e tij të kripura turren bregut
në strofa safike
Ndaj ai, ndën drunë e ullirit, ndofta
ndan udhëve të largëta ra përjetë në gjumë,
pa e parë barkën fenikase
edhe Nausikën.
Ne s’mund të besojmë që ai u kthye,
që në plevicat e Itakës, harroi dheun e vet,
aty ku borat e malit mblojnë ranishten
e Pontosit,
ku nuk ka fillim, të tashme, mirëdashje,
dhe në natën e zotave, në honin e papeshë,
Plejadat, si dallgë të arta, llapashiten
nëpër shkumë.
T.V: Është një poezi e hershme, është shkruar për Detin e Zi, jo për detin Adriatik apo Jonian që janë detet e Odisesë, po për Detin e Zi që grekët e quanin “Axenos Pontos”, që do të thotë “det jomikpritës”. Për mua ka qenë simbol i egërsisë, që nuk na pranon dhe nuk duhet të përballesh me të. Kam qenë rreth 20 vjeç kur e kam shkruar, dhe është shkruar në strofë safike. Atë kohë jam përpjekur të mësoj greqishten e vjetër dhe më shijonte shumë poezia greke.
E.D: Keni thënë se ju përpiqeni të shkruani “poesis docta”.
T.V: Nuk mund të them që “jam përpjekur” të shkruaj, por ato dilnin si “poesis docta”, sepse përfshij citate nga poezi antike, emra mitologjikë. Sot njerëzit nuk dinë dhe aq për mitologjinë. Ju në Shqipëri mund të dini më shumë, sepse keni qenë shumë afër Greqisë së lashtë. Vendi i lashtësisë suaj është Iliria, toka e Kadmosit dhe e Harmonisë. Nuk e di nëse në gjimnaz mësojnë për këto mite, por mund të ketë nga ata që i dinë. Në Lituani jo dhe aq. Për mua ka qenë e rëndësishme, sepse më ndihmonte të gjeja disa parime, apo fragmente për përvojat e mia personale. Kështu, për faktin që poezia ime shkon drejt niveleve mitologjike dhe biblike, kjo e bën atë të ashtuquajtur “poesis docta”.
E.D: Do doja dy opinione të shkurtra prej jush, së pari për një grua të fortë dhe një poete të madhe si Ana Ahmatova.
T.V: Është një nga poetet më mëdha të të gjitha kohërave, krahasuar dhe me Safon, do të thosha, por ajo ndikoi tek ata që kishte pranë, tek poetët e rinj, më shumë me qëndrimin e saj, sesa me poezinë e saj si të tillë. Kjo ka qenë shumë e rëndësishme për ne.
E.D: Kjo është arsyeja që ju pyeta, sepse kemi nevojë për ringjalljen e disa modeleve.
T.V: Ajo ishte model i sjelljes së ndershme dhe njerëzore, nën një diktaturë të tmerrshme.
E.D: Dhe Josif Brodski?
T.V: Josif Brodski e ndoqi Ahmatovën në atë aspekt. Ai ishte njeri i lirë në një shoqëri tërësisht të palirë. Kështu pra, edhe unë u përpoqa ta ndjek atë.
E.D: Ju ndoqët rrugën tuaj.
T.V: Ndoshta, por brezi ynë në Rusi, Ukrainë, Letoni, në vendet e ashtuquajtura socialiste, apo në Shqipëri, edhe pse nuk jam ekspert i letërsisë shqipe, pra vendet tona, patën pak a shumë të njëjtën rrugë, rrugë që ndryshon nga ajo e brezit të ri sot.
E.D: Ishte kënaqësi të realizonim këtë bisedë dhe nëse keni ndonjë këshillë për njerëzit tanë, na e jepni.
T.V: Këshilla ime për cilindo, shqiptar apo jo, që i përket grupeve të tjera etnike, është: përpiquni të jeni vetvetja!
Përgatiti: Elsa Demo
/rtsh.al/
