Të shohësh filmin “Europa” të regjisores iraniano-austriake Sudabe Mortezai (o. Sudabeh) është si të jetosh gjallë dhe egër një projekt politik, i cili ka programuar një jetë tjetër për njerëzit, tërësisht e ndryshme nga ajo e mëparshmja, me zakone të reja që e godasin njeriun tek toka që duan t’ia marrin, tek ushqimi dhe mirëqenia selektive, tek arsimi servil i kontrolluar për t’i shërbyer një sistemi tjetër punësimi. Një sistem i ri, që imazhin e njeriut në radhët e dyqaneve dhe të vajgurit e ka zëvendësuar me atë të turmave në qendrat tregtare dhe të trupit të përkulur në bankomate. Emrin ia vënë kapitalizëm – kapitalizëm hibrid – që prindërit tanë i dërrmon, brezin tonë e gjen të papërgatitur dhe brezin e ri e vë para dyshimeve, nëse të gjitha këto janë sjellje që duhet t’i kenë norma jete këtej e tutje.
Nuk është më fjala për peizazhe të ngrira në kartolinë, për virgjëresha të betuara që zbresin në qytet, për emigrantë që luajnë një skenar të parashikuar diku tjetër. Bota shqiptare mbetet një subjekt problematik, po aq sa vështrimet e artistëve të huaj që e kanë lexuar atë në sipërfaqe, janë problematike.
“Europa” është një zhytje në jetën që nuk e kemi zgjedhur, edhe pse ajo vjen në format që i krijon idenë individit, se është ai që po zgjedh. Nuk është nevoja të humbasësh në komentet për teoritë e liberalizmit dhe formave të tij të reja. Shih “Europën” në Poliçan!
Intervista e regjisores Sudabe Mortezai me Elsa Demon në “Artes”
Elsa Demo: Falemnderit që je me ne sonte. Doja të të shprehja mirënjohje për filmin tënd, që, siç e thashë në prezantim, është një film që duhet parë ose më saktë është një vepër filmike, një kinema-autor. Të shpreh mirënjohje, sepse nuk ke përshkruar, nuk ke bërë një pikturim të realitetit tonë, por një analizë të sistemit që e prodhon këtë realitet.
Sudabe, po të drejtohem me emër tani. Je shprehur se para se ta realizoje këtë projekt kërkoje një vend midis Lindjes dhe Perëndimit, sa në Europë aq edhe jashtë saj. Ke udhëtuar shumë derisa gjete Shqipërinë. Pse, nisur nga çfarë ideje?
Sudabe Mortezai: Së pari, falemnderit për ftesën dhe për mundësinë që të flas me ty. Është vërtet nder për mua që po e sjell filmin në Shqipëri. I vlerësoj fjalët e tua, fjalë që vijnë nga një gazetare, kur thua që kjo është një analizë e gjendjes në Shqipëri.
Të kthehem te pyetja. Shqipëria ishte vendi ideal për mua, në shumë nivele, për të realizuar këtë film dhe ku filmi është bazuar, sepse e ndjeva, kur erdha për herë të parë për të bërë kërkimet e mia, që njerëzit janë vërtet europianë në një kuptim dhe mezi presin të jenë pjesë e familjes europiane. Janë modernë, mendjehapur, sidomos në Tiranë, brezi më i ri... Për një perëndimor, Shqipëria mbetet një mister, një vend i panjohur. Kështu që unë do duhej të zbuloja vendin, kulturën, njerëzit, dhe t’ia tregoja pjesës tjetër të botës që nuk e ka parë më parë. Kur nuk e njeh një vend mbetesh tek stereotipat. Është shumë herë më sfiduese të zbulosh një vend të tillë, sesa një tjetër që e njeh kushdo.
E.D: Përshtypja që pata unë duke parë filmin ishte që ti po shfaq një fjalor të hipokrizisë.
S.M: Pikërisht, sepse jo pa qëllim zgjodhëm këtë gjë të vagullt, këtë grua që vjen të flasë për barazinë mes burrit dhe gruas, për fuqizimin e të rinjve që të hyjnë në botën moderne. Premtime boshe. Më interesonte kjo hipokrizi, fjalët si premtim i Perëndimit, le të themi, i sistemit kapitalist neoliberal. Si mund t’i arrish këto qëllime dhe çfarë bën shoqëria kur i vë përballë ambicie të tilla, që nuk mund të përmbushen.
E.D: Sipas teje, ç’është neoliberalizmi?
S.M: Është një sistem që përfitimin e vendos mbi njerëzit. Ky mund të ishte me pak fjalë. Përfitimi i tregut, përfitimi i një pakice, i një grushti elite ka më shumë vlerë se jeta e miliona njerëzve. Ky është për mua neoliberalizmi, i veshur me maskën e modernitetit dhe të progresit, njëlloj si maska e feminizmit, e vlerave moderne dhe prosperitetit. Sigurisht që edhe këto janë vlera me rëndësi, por ne po flasim për një maskaradë, që nuk është premtim i vërtetë...
E.D: Kam lexuar se për ligjërimin e personazhit që luan Beate Vinterin (o. Winter) - emër shumë simbolik: Beate - beato nga latinishtja - ju keni ndjekur shumë TED Talks.
S.M: Po, kur përgatiteshim, sepse Lilita, një aktore e mrekullueshme që vjen nga teatri, parapëlqen studimin e rolit. Gjithë të tjerët nuk janë aktorë profesionistë. E kanë për herë të parë daljen para kamerës. Por Lilita është profesioniste dhe ka sistemin e vet të punës me rolin. Dhe për të hyrë nën lëkurën e kësaj biznesmeneje të ftohtë, që ka një strategji mendimi, ne kemi parë shumë TED Talks të grave biznesmene, politikane, udhëheqëse që frymëzojnë, me qëllimin për të parë se si komunikojnë dhe si funksionon retorika e tyre.
E.D: Skenën hapëse të filmit, që edhe e mbyll atë, e keni marrë nga kronikat, një ngjarje e vërtetë që ka ndodhur në jug me turistë të huaj.
S.M: Si shumë të tjerë e pashë atë video që qarkulloi gjithandej dhe më bëri përshtypje që ata, që ishin brenda makinës, kishin përballë një njeri vërtet të zemëruar që godiste i alarmuar, kërcënues... një kaos. Mendova: sikur ta përmbysnim perspektivën? Sepse në shumicën e filmave që shohim, që vijnë nga Amerika apo nga Europa, kjo është një perspektivë shumë perëndimore, madje edhe kinemaja europiane ka një këndvështrim shumë perëndimor. Pikërisht këtë doja të ndryshoja. Dhe thashë: le ta lëmë mënjanë Beaten dhe të shohim me sytë e atij njeriu të zemëruar, të gjejmë arsyet që e shtyjnë atë të bëhet ky njeri agresiv. Ishte shkëndija e parë për të treguar historinë sipas kësaj logjike.
E.D: Interesantja është që kur fillon e përfshihesh në histori, ti e harron tërësisht atë skenë dhe kur ajo rikthehet në finale, atëherë fillon të mendosh edhe një herë nga e para pse ndodhi e gjitha kjo që sapo pamë.
S.M: Kjo ka qenë ideja, për të krijuar që në fillim të filmit një emocion të veçantë, intensiv, kërcënues, joracional. Ky emocion spërkat gjithë filmin. Por ti e harron sepse përfshihesh në historitë e njerëzve të tjerë dhe kur në fund kthehet, duke krijuar një rreth të mbyllur, ti e rikujton.
E.D: Përse ngjarjet fillojnë me bunkerët dhe tunelet ushtarake?
S.M: Arkitekturën ushtarake që është pjesë e historisë së Shqipërisë e gjen edhe në vende të tjera, por këtu në mënyrë specifike. Unë nuk mund t’u shpjegoj shqiptarëve referencat historike që ju i dini më mirë.
E.D: Dua të di arsyet e tua, pse i përdor ti.
S.M: Është një arkitekturë, është një kujtesë vizuale e diktaturës, vdekjes, luftës, është një lloj botëkuptimi militarist dhe kjo nuk i përket vetëm historisë, sepse aktualisht ekziston një lloj tjetër botëkuptimi militarist ose që nuk ka reshtur kurrë, që vjen nën formën e ideologjive të tjera. Pra është pothuajse një vazhdimësi e logjikës së luftës dhe autoritarizmit.
E.D: Një tjetër armatim i shoqërisë.
S.M: Pikërisht, një armatim modern neoliberal, shumë i evoluar së jashtmi dhe reformator, por që nga ana tjetër ka një karakter autoritar dhe militarist. Kështu që për mua kjo arkitekturë e luftës, arkitekturë ushtarake, ishte një referencë vizuale e rëndësishme për filmin.
E.D: Beate Vinter është vegjetariane, bën joga, ka një familje, një jetë private, një copëz e së cilës na vjen përmes Skype-it, diskuton me të birin për fenë...
S.M: ... ai thotë nuk besoj në Zot.
E.D: Më pëlqen që karakteri i saj vjen me fare pak gjeste, që botën e brendshme e ka nën kontroll, flet pak, e kursyer me vendasit. Më trego se si e ke ndërtuar personazhin kryesor.
S.M: Sigurisht që çfarë shohim tani në ekran, është gjithashtu falë artit të Lilita Shtangenbergut, që e luan këtë figurë. Për mua kishte rëndësi që kjo grua të mbetej misterioze, por edhe të kapnim sadopak prej saj. Dua të them, kush janë këta njerëz me pushtet, këta menaxherë që shkojnë të shfrytëzojnë punën e të tjerëve për qëllimet e një sistemi, i cili po ashtu shfrytëzon të tjerë njerëz. Edhe këta njerëz janë, kanë familje, ka gjëra që iu pëlqejnë ose jo, në një kuptim, janë tërësisht njerëz të zakonshëm. Por brenda atij mjedisi ajo nuk mund të jetë kjo qenie njerëzore e zakonshme. Për mua pjesa më e urgjente e këtij personazhi është kjo: po, ajo është një qenie njerëzore, ka një jetë të vetën, por ajo është ekstremisht e kontrolluar, nuk do të përzihet me vendasit, aq sa dhe përdor dezinfektantin e duarve. Nuk do të prekë asgjë...
E.D: Para kësaj kemi parë si ajo mban duart e një zonje të moshuar.
S.M: Sepse ajo duhet të duket e prekur, ka qëllime, duhet të manipulojë njerëzit, por në të njëjtën kohë nuk ka dëshirë të jetë e ndjeshme, sepse po të jetë e ndjeshme me njerëzit, nuk do të bëjë punën. I duhet, që deri në njëfarë pike, ta frenojë humanizmin ose të zhvishet prej tij. Kështu e shoh unë një njeri si ajo...
E.D: Mund të diskutohet shumë për këtë film. Vetë prezenca e Lilitës është e jashtëzakonshme, por edhe ajo e joaktorëve. Më trego pak për këtë pjesë, mund të jesh lodhur duke e shpjeguar si proces... Në këtë rast, këta njerëz janë duke luajtur rolin që kanë në jetën e tyre të vërtetë.
S.M: Sigurisht që ata janë të vetëdijshëm që po luajnë një rol në film dhe që nuk janë njëqind për qind vetëvetja, por në të njëjtën kohë ata harrojnë që po luajnë. Sapo ndizet kamera, ata përshtaten me vendin e xhirimit, e harrojnë dhe thjesht e jetojnë rolin, nuk e luajnë atë. Për mua, pjesa më thelbësore e këtij procesi është ndarja e roleve, gjetja e njerëzve të duhur, e me të ndodhur kjo, unë e di se kur të vijë momenti që do t’i vendosësh ata në rrethanat e duhura, diçka magjike ka për të ndodhur. Sepse ata janë kaq të sinqertë me veten, saqë ajo që do të vijë, ka për të qenë e vërtetë. Pra ndarja e roleve është shumë e rëndësishme.
E.D: Ndoshta pjesa e joaktrimit në film i jep “Europës” atë dimension të zhanrit midis dokumentarit dhe fiksionit duke u bërë njëherësh pjesë e stilit.
S.M: Është pjesë e stilit tim të filmbërjes, le të themi. Në filmat e mi artistik janë shumë të ndjeshëm elementet e dokumentarit dhe më pëlqen të punoj me aktorë joprofesionistë. Në fakt, Lilita është e para aktore profesioniste që kam punuar ndonjëherë për një rol protagonist. Zakonisht, unë i zgjedh aktorët nga terreni, njerëz të zakonshëm, shumë afër personazhit që luajnë. Po ashtu, nuk u jap tekst për të lexuar, kështu që ata nuk bëjnë prova me dialogët. Është e gjitha spontanitet. Unë thjesht u shpjegoj aktorëve dhe i lë ata të improvizojnë. Sigurisht që si regjisore unë ndërhyj duke iu thënë a mund të bësh këtë apo të thuash atë, i lejoj ata që të jenë spontanë në ndërveprim dhe në njëfarë kuptimi, aty merr rrugë historia.
E.D: E përmenda në fillim të programit bashkëpunimin me kinematografin Klemens Hufnagl. Stili i tij, domethënë edhe i yti, më pëlqen për faktin që nuk përdor ndonjë larmi kuadri dhe këndesh...
S.M: Është e vërtetë.
E.D: Pra, kamera punon ngushtë, është gjithnjë ballore, në nivelin e syrit, ritmi është i ngadaltë, elemente këto që nuk janë dhe aq të favorshme për të tërhequr vëmendjen e spektatorit.
S.M: Po detyrimisht ndodh. Me këtë lloj stili, them se e tërheqim vëmendjen e publikut në një mënyrë më të pakapshme. Nuk sforcohemi t’i përshtatemi audiencës, por që ata të zgjedhin lirisht se me kë duan të identifikohen, me kë duan të jenë në të njëjtën gjatësi vale. Kjo mënyrë është afër dokumentarit. Por në çdo skenë dhe sigurisht edhe në montazh, krijohet një perspektivë ku në qendër është më së shumti Beatja ose Jetnori në një skenë tjetër. Natyrisht që ajo është bërë me paramendim, nuk është impersonale, sepse as në dokumentar nuk mund të jesh tërësisht asnjanës. Unë parapëlqej stilin natyralist që pothuajse krijon ndjesinë se audienca është aty, duke vështruar. Sigurisht që nuk është vetëm kaq, janë mizanskenat që duhen qëlluar dhe unë dua që të përcillet ndjesia e balancës, e diçkaje që po ndodh para syve tanë.
E.D: Ku e ka fillin kjo qasja jote ndaj kinemasë, jo vetëm në kontekstin e stilit, por edhe të qëndrimit kritik?
S.M: E kam të vështirë t’i përgjigjem pyetjes. Ndoshta ka kë bëjë me biografinë time, si fëmijë prindërish iranianë, e rritur në Austri, me gjithë këtë përvojë emigrimi..
E.D: Ke lindur në Gjermani...
S.M: Po, por nuk kam jetuar aty. Prindërit studionin në Gjermani kur u takuan, të dy nga Irani. U martuan atje, unë dhe im vëlla u lindëm në Gjermani, por u rritëm në Iran, unë deri në moshën 12-vjeçare, pastaj erdhi emigrimi. Them se duke u rritur midis kulturave të ndryshme vetvetiu të bën më të ndjeshëm ndaj problemeve sociale. Besoj që ka të bëjë me këtë. Nuk e di pse, por vëmendjen time e kanë tërhequr gjithnjë njerëzit e përçmuar. Historitë e tyre më kanë tërhequr shumë më tepër sesa ato të njerëzve të suksesshëm.
E.D: Ke një parashikim për të ardhmen? Ke udhëtuar nëpër Shqipëri, ke folur shumë me njerëz si Jetori dhe të tjerë, me familjet e tyre. Çfarë parashikon, edhe pse e dimë që parashikimi nuk është për artistin, por instinktivisht mund ta ndjesh çfarë mund të sjellë e ardhmja.
S.M: Është pyetje e vështirë. Nuk është puna e artistit të bëjë parashikime. Kushdo që mund të thotë se e bën këtë, gënjen. Ajo që kam ndjerë unë duke folur me shumë njerëz të shtresave të ndryshme shoqërore, është hendeku i thellë që ekziston mes brezave, ndoshta jo hendek, por brezi i ri është në një pozitë vërtet të vështirë. E duan familjen e tyre, ndoshta edhe traditat, origjinën nga vijnë, por ka një hendek brenda vetë brezit të ri. Nëse të vjetrit e dinë çfarë duan, i dinë cilat janë vlerat e tyre, traditat, ndërsa brezi i ri është i thyer. Kështu që nuk mund të parashikoj asgjë. Nuk mund ta bëj dot.
E.D: Por “Europa” është një film që na paralajmëron për çfarë po ndodh dhe do të ndodhë.
S.M: Uroj të mos ndodhë, dua të them, disa gjëra tashmë kanë ndodhur. Gjëra që paraqiten në mënyrë simbolike në film, këtu kanë ndodhur tashmë, janë realiteti ynë, realitet në të gjithë Europën, jo vetëm në Shqipëri. Ne po shkojmë drejt shoqërive gjithnjë e më të kontrolluara, nën survejim, dhe është paradoksale që e gjitha kjo ndodh në emër të të drejtave të njeriut, të drejta njerëzore që janë kapur në kurth. Është vërtet një gjendje paradoksale. Na është rrëmbyer sërish jo pak liri, në emër të progresit. Është fakt tashmë që kjo ka ndodhur dhe të tjera akoma pritet të ndodhin. Nuk dua të jem ogurzezë apo pesimiste. Është shqetësim për ku po shkojmë, nëse nuk e ndryshojmë.
E.D: Nëse të kërkoj të më përshkruash shpresën, si do të ishte ajo?
S.M: Shpresa është thjesht marrëdhënie e vërtetë njerëzore. Jam shumë skeptike... le t’ju kujtoj disa fjalë të tjera moderne që nuk i kemi përmendur, si për shembull, transhumanizëm e të tjera si kjo. Prapë fjalë boshe. Ndaj them se shpresa e ka bazën tek lidhja e vërtetë njerëzore, duke mos i gjykuar njerëzit sipas standarteve ideologjike, por duke e parë njëri-tjetrin si njerëz. Kjo është e vetmja shpresë për mua. Edhe tek njerëzit me të cilët nuk pajtohemi duhet të gjejmë të njerëzishmen. Kjo është më e rëndësishmja.
E.D: Doja të përmendja disa vepra të tjera që ke realizuar, dokumentarë apo artistikë: “Macondo” është debutim yt në filmin e gjatë artistik, “Joy” (2018) i vlerësuar me çmim në festivalin e filmit në Venecie, “Fëmijët e profetit” dhe “Në pazarin e sekseve”, të cilin e kam parë së fundi dhe pas “Europës”, jam kurioze të di se çfarë do të bëjë Mortezai në vazhdim.
S.M: Për momentin jam në fazat e para të kërkimit për një dokumentar mbi influencuesit në botë, jo emrat e mëdhenj, por mikroinfluencerët. Do ta mbuloj temën nëpër botë, në vende të ndryshme. Është akoma herët, jo diçka e afërt, por po punoj.
E.D: Së fundi, diçka për ta përmbyllur: ne si publik shqiptar i kinemasë apo i veprave në fusha të ndryshme të artit kemi një problem me mënyrën se si na shohin të tjerët, si e paraqesin Shqipërinë dhe shqiptarët në artin e tyre. Siç e përmenda para emisionit “L’America” e Xhani Amelios (o. Gianni) e hapi këtë dialog të deformuar mbi përfaqësimin e Shqipërisë në botën e artit. Ndoshta ti ke parë më parë disa nga këto vepra, je informuar para se të realizoje “Europën”: ke qenë e vetëdijshme për këto paraqitje dhe perceptime të Shqipërisë?
S.M: Sigurisht dhe ende jam. Pak gjëra kanë qenë: virgjëreshat e betuara, gjakmarrja, mafia në filmat hollivudianë. Është qesharake që të vish në Shqipëri, të gjesh një kulturë të pasur dhe të jesh kaq i verbër sa të shkosh pas stereotipave. Është në natyrën e stereotipit që duhet të tingëllojë ekzotik, siç është ekzotik vështrimi i Perëndimit ndaj vendeve si Shqipëria. Virgjëreshat e betuara tingëllojnë ekzotike, por pa problem, le të bëjmë për to filmin e tretë apo të pestë të radhës. Një do të mjaftonte, në fakt. Mua nuk më interesojnë këto klishe. Dua të mësoj diçka të re. Dhe këtë dua ta bëj me çdo film, të mësoj diçka të re.
E.D: Prandaj “Europa” nuk është kartolinë.
S.M: Jam e lumtur që e solla dhe që munda ta bëj këtë film.
Përgatiti: Elsa Demo
/rtsh.al/
