“Sot vërejmë se ekzistojnë dy Tirana. Njëra historike që vazhdon të rezistojë, e dërrmuar nga kullat dhe ky është qyteti që shohim nga niveli i tokës, ku kemi pafundësi dyqanesh, me gjallëri të jashtëzakonshme, me njerëzit dhe makinat që ecin e me radhë, dhe sipër shohim këto kulla që dominojnë. Secila prej tyre pretendon të jetë unike, të jetë më e mirë se gjithë të tjerat. Tirana nuk është një qytet i vetëm, është një dopioqytet. Ndoshta, me kohën, do të krijohet një qytet i tretë.”
Ky pasazh reflektimi i Prof. Franko Purinit (o. Franco) për kryeqytetin shqiptar, është pjesë e analizës së tij disavjeçare tashmë. Në bisedën ekskluzive për emisionin “Artes” në Televizionin Shqiptar, arkitekti shkon përtej konstatimit dhe parashikon se si mund të zbutet sadopak hendeku që ka shkaktuar arkitektura globaliste në Tiranë.
Prof. Purini është një ndër eksponentët kryesorë të neoracionalizmit italian dhe në veçanti i së ashtuquajturës “arkitekturë e projektuar”. Nëpërmjet shkrimeve dhe mbi të gjitha vizatimeve të tij ai ka ndikuar skenën ndërkombëtare. Aktiviteti i tij intensiv i projektimit është bazuar në studimin e marrëdhënieve të qytetit me arkitekturën dhe peizazhin. Ai i takon një brezi që u bë rojtar i vlerave dhe mendimit kulturor italian prej viteve ‘60 nën udhëheqjen e vizionit global të mjeshtërve të modernitetit.
Intervista e Prof. Franko Purinit në "Artes" me gazetaren Elsa Demo
Elsa Demo: Profesor Purini, do doja ta fillonim bisedën nga kjo: Të kompozosh arkitekturën. Ka një lidhje mes muzikës dhe arkitekturës në këtë libër... ose më saktë, te ky koncept?
Franco Purini: Pa dyshim. Gëteja ka thënë diçka me shumë rëndësi: arkitektura është muzikë e ngrirë, muzikë në gurë, diçka që mbetet përgjithmonë. Prandaj arkitektura, në mënyrën e vet, është muzikë. Për këtë arsye, shumë arkitektë janë të bindur që Gëteja kishte të drejtë. Ata që projektojnë dhe ata që janë vërtet arkitektë janë të vetëdijshëm që ndërtojnë një objekt konstruktiv, i cili bart harmonitë e muzikës, por edhe kakofonitë e saj. Arkitektura është edhe skulpturë. Pra, ajo i përthith të gjitha artet, edhe ato tregimtare. Kur hyn në një shtëpi ti sikur hyn në një rrëfim. Shohim muret, dyert, shkallët, dritën që depërton, shohim sa e madhe është kjo shtëpi. Ajo na flet. Arkitektura është shprehëse. Na tregon historinë e njerëzve që kanë jetuar brenda saj.
Arkitektura nuk duhet të jetë spektakolare. Por sot, në arkitekturën e globalizmit mbizotëron koncepti i një lloj festiviteti, që është agresiv për ata që e shikojnë. Edhe këtu në Tiranë shohim një numër kullash të ndërtuara në vitet e fundit, që duken sikur bëjnë duel mes tyre, sepse duan ta dominojnë njëra-tjetrën. Çdo kullë “dëshiron” të jetë unike, kur në të vërtetë, arkitekturat duhet t’i emetojnë njëra-tjetrës.
E.D: Hera e parë që vini në Shqipëri?
F.P: Jo, hera e tretë.
E.D: Pra, e njihni territorin, qytetin.
F.P: Po, dhe kam vazhduar të mendoj për të kuptuar cili është shpirti i këtij qyteti. Qyteti ka një shpirt dhe duhet kuptuar çfarë na thotë ai, si është krijuar dhe pse.
E.D: Mendoni se agresiviteti që përmendët më parë e ka deformuar energjinë dhe shpirtin e këtij qyteti?
F.P: Shikoni, para se Tirana...
E.D: ... e ka modifikuar, siç e modifikon trupin “body-piercing” apo estetika plastike.
F.P: Do thosha se para se t’i pranonte këto kulla madhështore, dhe shumë kulla shihen tashmë në peizazhin e qytetit, Tirana ishte një qytet me objekte në lartësi mesatare, 30-40 metra, dhe në qendër kishte këtë aks të gjerë orientues, kishte thjesht një rrugë me rëndësi për qytetin, e cila është njëherësh një simbol i kombit, i Shqipërisë. Ishte pikërisht një aks Lindje-Perëndim, që udhëhiqte gjeografinë me malet përreth.
Sot vërejmë se ekzistojnë dy Tirana. Njëra, historikja, vazhdon të rezistojë e dërrmuar nga kullat dhe ky është qyteti që shohim nga niveli i tokës, ku kemi pafundësi dyqanesh, me gjallëri të jashtëzakonshme, me njerëzit dhe makinat që ecin e me radhë, dhe sipër shohim këto kullat që dominojnë. Secila prej tyre pretendon të jetë unike, të jetë më e mirë se gjithë të tjerat. Tirana nuk është një qytet i vetëm, është një dopioqytet. Ndoshta, me kohën, do të krijohet një qytet i tretë.
E.D: Çfarë do të thotë kjo?
F.P: Që mbase gjëra të tjera do të dalin përtej kullave dhe qyteti do mund të fillojë që ta harrojë historinë e vet dhe të përfshijë tendencat e reja. Shohim se, me shpejtësi dhe me një lloj agresiviteti, dëshiron të jetë qyteti më i rëndësishëm i globalizmit, që po e drejton arkitekturën në botë prej tridhjetë vitesh.
E.D: I kemi dëgjuar shpesh ata që qeverisin vendin dhe kryeqytetin të flasin për Tiranën si për një “smart city”. Di që ju e kritikoni këtë koncept.
F.P: Po, koncepti “smart city” është e i kritikueshëm, sepse “smart” nuk do të thotë “inteligjent” - do të thotë i përshtatshëm. Është si Mërkuri, jo si Minerva. Minerva është mençuria, që ekziston krahas Venerës, që bukuria - venusta. Mërkuri është një lloj mashtruesi i jashtëzakonshëm, lëviz, tregton, bën gjithçka, por i mungojnë disa kushte më fisnike, që i mishërojnë, në fakt, ato figura që përmenda, Minervën apo Venerën.
Vitruvi, që është babai i arkitekturës perëndimore, kur flet për bukurinë e këtij arti e quan “venustas”, që do të thotë “bukuria e Venerës”, pra, mbi të gjitha, proporcionale, sepse të bukurën, latinët e përcaktonin me fjalët: pulchritudo dhe forma. Kështu që, kur thuhet venustas, është fjala për diçka jo aq të bukur, sesa të bërë mirë.
Arkitektura e vërtetë nuk imponohet, sikurse nuk imponohet muzika. Ajo na befason pa na mërzitur. Jemi ne që e zgjedhim atë. Dhe në arkitekturë ne duam të prekim thelbin e saj. Arkitektura është baza që përfaqëson kuptimin e strehës njerëzore. Arkitektura duhet të na mirëpresë e jo vetëm të qëndrojë aty. Kur ecim, nuk ka nevojë të na dalë përpara arkitektura që pretendon të admirohet. Ajo është e bukur edhe kur nuk shihet.
Paladiumi që i ka dhënë formë Shteteve të Bashkuara, arkitekturës angleze e me radhë, nuk lëviz, vetëm qëndron, qëndron atje. Nëse jemi të vëmendshëm, vërejmë që është një vepër e mrekullueshme, e cila nuk na zapton, nuk na shtyp, ndërsa arkitektura sot u shkakton ankth njerëzve që jetojnë në qytet.
E.D: Në këtë periudhë post-moderne ose post-industriale ju e shihni përshpejtimin e kërkimit eksperimental si etikën e re. Kjo vlen edhe për Tiranën.
F.P: Po, por jo aq eksperimentimi... Arkitektura duhet të tregojë jetën tonë. Këtë bën ajo. Dhe jeta është jetë. Mund të ndodhë diçka e keqe apo e mirë, diçka që të na shkaktojë dhimbje ose të na bëjë të lumtur. Gjithçka tregohet tek ajo lloj arkitekture që nuk ka për qëllim të na dominojë, por që është rrëfim i identitetit tonë, i jetës sonë, të qenët tonë një komunitet. Sepse e tillë është arkitektura, shprehje e një komuniteti njerëzor. Kështu ka qenë gjithnjë, qysh me ngulimet e para të popujve primitivë e deri më sot.
E.D: Arkitekti dhe tundimi i demiurgut: cili është rreziku?
F.P: Nuk ka nevojë për demiurgë. Arkitekti bën punën e vet. Dhe cila është puna e tij? Nga njëra anë të shprehë veten, nga ana tjetër, ai duhet ta dijë që është pjesë e një komuniteti. Jemi ne si individë dhe ne si njerëz që bëjmë pjesë në një komunitet. Duhet të jemi të vetëdijshëm për arkitekturën si një gjuhë shprehëse që është e jona, por kjo gjuhë shërben për të shprehur vlerat e shoqërisë.
E.D: Si ta kuptojmë atë që thoni: shëmtia i paraprin bukurisë së ardhme dhe risisë.
F.P: Mund t’ju them se nuk është e mundur ta kuptosh bukurinë e arkitekturës, as ata që e krijojnë atë, arkitektët, nuk munden. Ne bëjmë shpesh një arkitekturë, jo shpesh, por ndonjëherë, që është e bukur. Po të na pyesnin ne autorëve, përse, çfarë ka të bukur, nuk dimë ta themi. Bukuria është një mister më vete, është një lloj dhurate hyjnore, kështu është edhe për arkitektin, apo për romancierin që shkruan një roman të bukur, për poetin që shkruan një poezi, apo për një muzikant që kompozon një vepër. Bukuria është misterioze në vetvete, është e pakuptueshme. Ne biem dakord për diçka që ka bukurinë e vet, edhe pse, pavarësisht se jemi autorët, nuk e dimë arsyen, se çfarë e bën të bukur. Nëse do të kishin pyetur Paladion apo Mikelanxhelon: “Na thoni, ç’është e bukura për ju?”, do të ishin përgjigjur: “Nuk e dimë.” Shpresojmë ta kemi materializuar atë në vepër, ta ndiejmë që ia kemi dalë, por nuk e dimë përsenë. E bukura është një mister dhe e bukura për arkitekturën është të qenët misterioz.
E.D: Për rolin e arkitektit keni shkruar: “Arkitektura është forma fizike dhe simbolike e shoqërive. Në të njëjtën kohë, vetë shoqëria është produkti parësor i arkitekturës. Koncepti i shoqërisë nuk përkon me atë të komunitetit. Te kjo e fundit, në fakt, ka një vlerë unifikuese. Ndërkohë që shoqëria përfshin edhe konfliktin mes pozicioneve të ndryshme, konflikt që gjatë gjithë historisë së saj, arkitektura ka mundur ta përdorë për të krijuar mjedise urbane me intensitet të jashtëzakonshëm hapësinor.”
F.P: Kështu është. Pikërisht ky është qëllimi i saj: të shprehë shoqërinë njerëzore në të gjitha aspektet, por duhet thënë: duke e përmirësuar atë. Nuk është puna të bësh gjëra që ta përfaqësojnë jetën tonë në mënyrën më të të mirë të mundshme. Është po aq e nevojshme që jeta të ecë përpara, por që të ketë qëllime më përtej, më të gjera, për shembull, të jesh në gjendje për të folur me të tjerët e jo për t’u mbyllur në vetvete, të mos jesh i interesuar vetëm për atë që të ndodh ty, por për të qenë zemërgjerë dhe të durueshëm për çka neve nuk na pëlqen dhe që u pëlqen të tjerëve. Duhet të jesh i aftë të kuptosh se të tjerët janë të ndryshëm nga ne. Për këtë arsye shoqëria është shumë komplekse dhe e gjen shprehjen e vet maksimale në arkitekturë, ashtu si në letërsi e muzikë. Artet nuk janë gjë tjetër veçse përfaqësuese të jetës sonë. Si njëra ndër to, arkitektura shprehet në mënyrën e saj, për shembull, nëpërmjet hapësirës, që është e gjallë në jetën tonë, pa dashur që të jetë agresive. E në fakt, e tillë është arkitektura e globalizmit. Nëse shohim kullat e Tiranës së sotme, pyesim: po kujt i flasin këto? Përse nuk i flasin njëra-tjetrës? Arkitekturat duhet ta bëjnë.
Në qytetin mesjetar, qytetin roman, në atë barok, merr Romën a ndonjë tjetër, edhe në qytetin e tetëqindës, objektet flisnin. Nuk është e rastit që ne përdorim termin “tipologji”, që do të thotë se ndërtesat janë të lidhura me njëra-tjetrën, flasin.
E.D: Pikërisht këtë ndiej unë si banore e Tiranës, që ky qytet nuk është më i lidhur, organik.
F.P: Tashmë ka disa qytete, përmenda dy deri tani. Një qytet tokësor që e dominon një vitalitet i jashtëzakonshëm me dyqane, objekte, me njerëz që vështrojnë, që ecin, luzma e makinave që përshkojnë qytetin, ky vitalitet dhe kjo energji janë të jashtëzakonshme. E pastaj është ky peizazhi në 30-40 metra lartësi, në mesin e të cilit ngrihen këto grataçelat, që kërkojnë të përfaqësojnë qytetin. Epo nuk është e mundur që secila prej tyre të dojë ta përfaqësojë qytetin sipas qejfit të vet. Duhet të biem dakord, si në Nju-Jork, për shembull, që të lidhen me qytetin në tërësi. Ndërsa këtu ka një lloj gare, pa kuptim, pa vlerë. Nuk është gara që ka rëndësi.
E.D: Në këtë kuptim, profesor, mendoni që Tirana është një rast i humbur?
F.P: Jo. Është një fazë e rrezikshme, të themi, por jam i sigurtë që brenda disa vitesh, qyteti, ai i tokës dhe ai i lartësisë, kanë për të krijuar aleancë. Nuk e di si do të ndodhë kjo, ndoshta nëpërmjet ndërtesave ndërmjetëse. Kjo mund të ndodhë, sidomos, nga një ridizajn, për shembull, i gjelbërimit, nga prania në qytet e asaj që e bën tokën dhe bazën e saj natyrale. Nuk di në është e qartë kjo. Them se duhet ta presim këtë nga një nivel i tretë i Tiranës, nga ajo vetëdije për historinë e saj dhe për të rigjetur disa aspekte historike që sot janë dominuar nga pushteti i pretenduar i këtyre grataçelave, që po i shohim të rriten njëra pas tjetrës... një lloj sfide që nuk ka asnjë kuptim. Nuk ka rëndësi. Pra, le të presim një fazë të tretë. Ose ndoshta një të katërt. Sepse, për shembull, raporti i Tiranës me malet përreth nuk flet, nuk ekziston dhe duhet të ekzistojë. Do të ndodhë. Me siguri do të ndodhë. Dhe kullat, herët e vonë, do të bëhen arkitektura dialoguese me të tjerat, në vend që të kundërvihen.
E.D: Të shpresojmë. Jam pesimiste në këtë pikë.
F.P: Do të ndodhë, siç ka ndodhur në qytete të tjera. Për shembull, në qytetet mesjetare në Itali, lulëzonin kullat, e më vonë kullat ranë. Disa mbetën, por shumica e tyre, që përfaqësonin një familje kundër një tjetre, sepse çdo familje e rëndësishme kishte një kullë, ranë edhe ato. Dhe ja ku jemi. Kështu ishte edhe Roma. Pastaj pothuajse të gjitha kullat e Romës ranë, dhe në vend të tyre lindën kupolat, kupolat e kishave, duke nisur nga Panteoni. Ka periudha të ndryshme kur qyteti e lufton veten, nëse mund ta themi kështu; ka periudha të tjera kur qyteti rikompozohet dhe bëhet një entitet dialogues, ku gjithçka e ku të gjitha llojet e arkitekturave flasin.
E.D: Po, por arkitektët e huaj që kanë projektuar kullat dhe të tjera vepra me rëndësi nuk e njohin historinë tonë, historinë e qytetit, të qyteteve shqiptare.
F.P: Shumë arkitektura, që projektohen nga arkitektë që vijnë nga, nuk di, Australia, Gjermania apo Anglia, mund të mos e kuptojnë historinë e Tiranës. Për të krijuar një arkitekturë për një qytet që nuk është yni, duhet ta bëjmë tonin atë qytet. Prandaj, kuptimi që kemi për qytetin, për historinë e tij, përcakton zgjedhjen e një arkitekture që i përgjigjet deri në njëfarë pike historisë, dhe që të mos jetë diçka e huaj që vjen aty e transplantuar. Pikërisht kjo ka ndodhur këtu. Gjen lloje arkitekturash që mund të rrinin fare mirë në Londër apo diku tjetër, që i kanë sjellë këtu. Do duhen vite që këto objekte të ambientohen. Po këto vite mund të jenë edhe 100.
E.D: Kjo quhet indiferencë ndaj vendit, apo jo?
F.P: Nuk ka dyshim që dimë të jemi indiferentë ndaj vendeve. Sot, për shembull, në arkitekturën aktuale të globalizmit, është zhdukur koncepti i vendit, po shkruaj prej disa vitesh për këtë. Është diçka kundër qytetit.
E.D: Ju i referoheni në libër edhe mendimit të Mark Ozhesë (o. Auge) për konceptin e jo-vendeve.
F.P: Po. Ai është përpjekur të kuptojë jo-vendet në raport me vendet. Vendet janë subjektet më të larta, të cilat përqendrojnë në vetvete kuptimin e gjithë qytetit: një pjacë, për shembull, një ndërtesë, një raport me natyrën. Këto reflektime për vende që janë pranuar, tashmë nuk ekzistojnë më. Në qytetin bashkëkohor, vendi nuk është më diçka e rëndësishme. Prandaj, unë besoj se, dhe e besoj vërtetë, që tridhjetë vitet e qytetit të globalizuar në botë kanë marrë fund dhe duhet të lindë, e do të lindë, në vitet e ardhshme, një tjetër formë, e cila për tridhjetë apo dyzet vitet në vazhdim, do të përcaktojë rregullat dhe midis këtyre rregullave, do të jetë rikthimi i konceptit të vendit, po edhe i koncepteve të tjera, për shembull, koncepti i bashkësisë së arkitekturave. Sot, arkitektët nuk e përdorin më konceptin e “tipologjisë”. Si rrjedhojë, nuk merret më në konsideratë as morfologjia. Dhe morfologjia do të thotë që qyteti ka një formë. Po edhe informaliteti i qyteteve ka një domethënie. Arkitektët nuk janë më të aftë ta kuptojnë. Ata duhet të kuptojnë që qytetet janë qenie të gjalla, janë si ne, flasin, jetojnë, nuk janë sende të palëvizshme, që ngulin rrënjë. Qytetet mendojnë. Le të kujtojmë arkitekturën baroke, barokun me monumente të pazakonta, po ashtu arkitektura gotike. Le të mendojmë për arkitekturën e grekëve. Është e qartë që këto lloj arkitekturash ishin të afta të dialogonin me ne dhe ta bënin jetën tonë më të lartë, më të madhërishme. Kështu që nuk jetojmë sa për të marrë frymë, kemi jetuar edhe sepse ishin tempujt, kishat, ishin shtëpitë, rrugët, një arkitekturë që ishte si një lloj ëndrre, jetonim ëndrrën e arkitekturës.
Kujtoj si fëmijë një lagje larg qendrës së Romës, il quadraro dhe ujësjellësit romanë. Shihja një monument funeral përballë shtëpisë sime... Ishte e jashtëzakonshme, sepse kuptoja cila ishte historia mijëvjeçare e vendit ku jetonim, ishte ajo që më fliste. Arkitektura ne na flet, duhet të na flasë.
E.D: Profesor, pjesë të librit tuaj “Të kompozosh arkitekturën”, i kam ndarë me miqtë e mi. Për shembull, është shumë e bukur ajo që shkruani për talentin e arkitektit, talenti si armik i reflektimit dhe i distancës kritike.
F.P: Shumë kritikë dhe historianë të arkitekturës janë përpjekur të kuptojnë nëse është më i mirë talenti apo ideja. Unë jam dakord me shumë të tjerë që besojnë se, në raport me talentin, ideja është më e rëndësishme. Ai që lind i talentuar duhet të edukojë talentin dhe idetë. Kush lind me ide, duhet ta dijë se idetë shfrytëzohen më pas nga individi për të pasur një gjuhë të vetën e që gjithashtu bëhet një talent. Prandaj është e nevojshme që të bashkohen dy entitetet dhe për të gjetur një medium që lejon të marrësh rezultate të një vlere të caktuar, diçka u përshtatet edhe të tjerëve, pra që është e jona, por që u flet të tjerëve. Kjo është arkitektura.
E.D: Do doja të dija një konsideratë tuajën për Laura Termesin, bashkëshortja juaj dhe interlokutorja juaj ideale në profesion.
F.P: Jemi bashkë prej më shumë se 50 vitesh, kemi punuar bashkë, kemi shkëmbyer ide, kemi projektuar. Është madhështore të punosh me dikë me të cilën ndan idetë, pasionet, intuitën. Është e qartë se, secili prej nesh ka një identitet të vetin, por të mendosh e të kuptosh identitetin e atyre me të cilët punojmë është diçka e mrekullueshme. I jam mirënjohës Laura Termesit për natyrën e bisedave dhe dialogëve që kemi bërë në vite. U ndodh shumë arkitektëve që ndajnë në punën e tyre ide, fjalë, por edhe talentin e tyre dhe i përgjigjen njëri-tjetrit. Përpjekja e arkitektëve të vërtetë është ajo për të realizuar praninë, në mënyrë të tillë që prania e së bukurës të na përfshijë, të përfshijë edhe atë që e banon arkitekturën ose që e vështron atë.
E.D: Ju falënderoj, Prof. Purini.
F.P: Unë ju falënderoj juve. Më ndihmuat ta bëj më të qartë se çfarë është profesioni ynë.
Përgatiti: Elsa Demo
/rtsh.al/
