Arti revolucionar i gruas nis në Amerikë pas “Summer Love” dhe lëvizjeve studentore ne Berklej. Si art feminist u krijua, nga njëra anë, për të frymëzuar aktivizmin që mund të çonte në ndryshime shoqërore, në anën tjetër, për të nxitur një ripërkufizim të vetë feminitetit në nivelin e përfaqësimit.
Deri më sot është thënë shpesh herë se feminizmi ka vdekur, por ja që në rajone si i yni ai ka një jetë si nga zeroja për veten dhe për çfarë ndodh në botë.
Ekspozita “Lule Mimoza” që vazhdon të jetë e hapur në Tiranë që prej 8 Marsit bashkon veprat e artisteve shqiptare dhe aktivizmin që doli në shesh edhe për Palestinën. Fijet mes tyre i shtjerr kuratorja Valentina Bonici (o. Bonizzi) në këtë bisedë.
Valentina, përse “Lule Mimoza”, çfarë domethënie ka për ty “Mimoza”?
V.B: Së pari duhet të flas për domethënien e “Lules”, që është një program vjetor i “Bulevardit” ku përfshihen katër lule: Lule Kosova - për pavarësinë e Kosovës; Lule Mimoza; Lule Maji për Pride-in dhe Lule Shqiponja që përfaqëson pavarësinë e Shqipërisë. Unë e lidh Lulen me qëndresën dhe në mënyrë metaforike, me këngët e qëndresës. Edhe ideja kështu ka lindur. “O bella ciao” është një këngë që e njohim të gjithë, fillon me një mëngjes dhe mbaron me një lule. Është edhe një këngë që në Shqipëri e këndojnë të gjithë “Moj e bukura, More!”, e cila, nisur nga përvoja ime në Shqipëri, është shumë e rëndësishme. Lulet u përkasin të gjithëve, kështu që edhe programi “Lule” inkurajon idenë e komunitetit.
Lule dhe qëndresë, ky lloj aktivizmi, ka një pikë reference nga “Summer Love” e viteve gjashtëdhjetë, sepse pjesë e lëvizjes së ’68-ës në Amerikë ishin pikërisht lulet.
V.B: Pikën e referimit unë e marr në vendin ku jam. Shqipëria për mua është e rëndësishme, prandaj pikënisja duhej të ishte në kontekstin lokal. Lule Mimoza është e lidhur veçanërisht me lulen që u dhurohet grave më 8 Mars. Gjithnjë e kanë pritur me kënaqësi këtë lule...
Po dhe me naivitet...
V.B: Pikërisht dhe sot refuzohet: mos më dhuro një lule, më ofro respekt të përditshëm. Prandaj lule mimoza kërkon ta përmbysë disi këtë qëndrim, dëshirën për të dhuruar thjesht një lule, dhe për të thënë si ta nxisim idenë vizuale, si një spirale vizuale, dëshminë dhe të zakonshmen, përmes punës së artisteve, që është një punë intime dhe kolektivit feminist që propozon një vepër korale dhe politike në hapësirën publike.
Fillojmë nga puna e Suela Muçës. Njëzet vjet më parë ajo dëshironte të blinte tolerancë dhe sot, ajo refuzon të blejë tolerancë. Çfarë ka ndodhur?
V.B: Kemi pasur një dialog të shkëlqyer me Suelën, sepse u jemi kthyer punëve të saj, që kur ishte studente në Akademi. Është piktore mjaft e mirë. U ndalëm te kjo punë konceptuale që ajo e ka propozuar në vitin 2001, kur ishte edhe pjesë e shoqatës “Lindart” dhe në fakt është prodhuar në këtë kuadër. Ishte koha kur ajo shtronte këto pyetje për kapitalizmin, çfarë mund dhe nuk mund të blihet, prandaj është një provokim konceptual i njëzet viteve më parë për të blerë të gjitha ato që teorikisht nuk mund të blihen. Kjo vihet në pikëpyetje dhe mund të diskutohet.
Është më intriguese të mos tolerosh tolerancën.
V.B: Pikërisht. Ka qenë fantastike rimarrja e këtyre pyetje dhe kemi hamendësuar se çfarë mund të shkruajmë sot mbi ato çanta...
Të zbrazëta...
V.B: Po dhe që të shtyjnë të mendosh për kapitalizmin. Ajo si grua me njëzet vite më tepër, që është bërë nënë dhe bashkëshorte, vjen momenti dhe deklaron: ndoshta toleranca duhet rikontekstualizuar, për të thënë nuk lejojmë më tolerancë karshi...
Orestia Kapidani, kolazh me një fletore vizatimi të fëmijërisë, një palë sutjena dhe një copë natyre që ajo sheh nga apartamenti i saj në Tiranë.
V.B: Duhet të të them që e gjithë puna me secilën prej artisteve ka qenë fantastike, me shumë diskutim, sepse posteri nuk është pika e mbërritjes, por një mjet për të pasur këtë lloj dialogu me to. Orestia është artiste që punon me fotografinë, ajo ka hapur këtë kuti kujtimesh. Ka marrë fletoren e vizatimit të shkollës ku paraqitet një qen, krijesë pas së cilës është shumë e dhënë, po aty është edhe gjyshja e saj, e cila mbeti në Shqipëri dhe nuk mundi ta shohë familjen e saj në Maqedoni për gati dyzet vjet. Paraqitet aty dhe ajo pak bimësi që e rrethon apartamentin e saj në Tiranë, dhe sutjenat me dantellë...
Që nuk i përdori kurrë. Dhe ku është refuzimi këtu?
V.B: Refuzimi i punës?
Refuzimi në kontekstin e 8 Marsit.
V.B: 8 Marsi është tek përfshirja e objekteve, e këtyre objekteve të zakonshme, që i kemi gjithnjë përreth, herë i lëmë mënjanë, e herë i nxjerrim nga sirtari. Është refuzim që vërehet midis brishtësisë që na bashkon dhe që duhet ndarë. Kur ndahet, është edhe më i fortë. Këtu qëndron refuzimi. Duke e mbajtur pjesën tonë intime gjithnjë të mbyllur në sirtar me çelës... Në të vërtetë personalja është politike.
Posteri i Abi Shehut duket më luftaraku nga gjithë të tjerët: një gojë e zemëruar në vend të vaginës, poster i përdorur në marshimin e 8 Marsit.
V.B: Është ide që provokon fort, të kujton dhëmbët e vaginës, ose atë që feminizmi e quan “gruaja vaginale” apo “gruaja klitorale”. Ky është leximi që i bëj unë. Padyshim që ne rritemi duke mësuar se kemi një aparat që, në thelb, shërben për t’u riprodhuar. Kjo është gruaja vaginale. Por nuk na mësojnë që kemi një klitor, i cili nuk mplaket kurrë, si organ që është dhënë, më së shumti, për kënaqësi. Nëse unë vetë do të isha rritur me këtë ide, ndoshta do të kisha ndryshuar disi përshtypjen që kam për trupin tim, edhe pse jam rritur në Veri të Italisë, dhe kam pasur mundësinë e kontakteve kulturore. E megjithatë, raporti me trupin dhe ajo që përfaqësojmë, nuk janë të kollajta. Shoqëria mendon se në njëfarë moshe ti do duhet t’i kryesh këto funksione. Kështu që e gjej veten tek ajo vaginë që ulërin.
Nuk rrezikon që edhe kjo të kthehet në një slogan?
V.B: Nuk besoj se... le të themi që puna e Abit, nëpërmjet fotografisë, vë në pikëpyetje pikërisht idenë e sloganit. E shkruan edhe në tekst ajo se çfarë është një slogan në epokën e imazhit teknik. Sipas meje, kur propozohet në protestë, fakti që të gjithë e përvetësojnë, sepse të gjithë i konfirmojnë këto vepra, pa e ditur se kush janë autoret, kush i ka realizuar ato punë, atëherë bëhet një slogan që shumëfishohet brenda komunitetit dhe nuk është më ekskluziv.
Dy artistet e tjera Alketa Ramaj dhe Anxhela Pipero, ndiej se kanë të përbashkët elegancën, butësinë që përbëjnë forcën shprehëse të punës së tyre. Alketa thotë se “kam mësuar që nuk di të pikturoj dhe jam e lumtur” dhe vetëm tipi i saj mund ta pohojë këtë; dhe “Më pëlqen ajo që nuk demonstrohet”. Kështu, ajo është në anën e kundërt të Abit: të mos shpërfaqësh e të mos bërtasësh.
V.B: Po, por në punën e saj ka një qëndrueshmëri të pabesueshme shpirtërore. Diskutimi me Alketën ka qenë mjaft i pasur, sepse praktika e punës së saj zë vend vazhdimisht në hapësirën e përditshmërisë dhe e riformulon në mënyrë të pandërprerë. Ajo flet për mediumin e pikturës, se si arrin të bëjë një kërkim të papërcaktuar me aq sa ka në dispozicion. Ka shumë rëndësi kjo: të punosh me aq sa ke, në mënyrë të papërcaktuar, çka nuk është prodhimi kapitalist i punës artistike, por është kërkim më i nëndheshëm dhe nëpërmjet kësaj të vazhdosh të shtrosh pyetje dhe ajo e bën këtë.
...me minimumin e mundësive. Dhe për ta mbyllur me Anxhela Piperon, në fakt ka edhe artiste të tjera, por Anxhela thotë: ta luftosh rutinën me forcë dhe butësi. Edhe ajo është delikate në gjuhën e saj shprehëse.
V.B: Po, delikate po edhe e fortë. Propozimi i saj lind nga një nevojë që vjen dhe metaforizohet nga trajtimi në laps akuarel. Përdorimi i lapsit që mund të jetë i butë dhe delikat, por mund të jetë edhe i fortë e i ashpër, është nisur nga këtej dhe ka rimarrë një seri punësh që janë vëzhgime të hapësirës publike dhe gjeste të zakonshme në hapësirën publike. Këto gra që shkundin mbulesën e tavolinës, një veprim i rëndomtë, i vazhdueshëm, përbëjnë edhe simbolin e një force të madhe të brendshme, e cila, në fakt, në protestën “Nata është e jona”, shprehet në këngën që thotë: “Marshojmë edhe për gratë që rrinë në shtëpi.” Kjo ka rëndësi.
Anxhela, në vizatimin e saj, rimerr rrethin, si simbol i feminizmit. Kjo metodologji është një pasqyrë edhe për vetë Anxhelën si artiste.
Kemi një seri filmash për Palestinën, kuruar nga Kristina Biernavska ku përfshihen filmat... Përse në të njëjtën hapësirë Palestina dhe 8 Marsi?
V.B: Është mënyra se si i bëjmë ballë padrejtësisë shoqërore më anë të ndërsektorialitetit. E kemi bërë këtë edhe në protestën e 8 Marsit “Nata është e jona”. Vetë kënga “Nata është e jona”, është një këngë qëndrese palestineze dhe është përshtatur në shqip për këtë moment të kauzës feministe dhe daljes në shesh për të drejtat e grave. Ishte edhe për të treguar gjenocidin që po ndodh, i ndërmjetësuar politikisht në mënyrë mizore, besoj për të gjithë njerëzit. Nëse ne kundërshtojmë me viziven dhe verbalen, nuk mund të mos flasim për faktin se ka njerëz në botë që po shohin me sy gjenocidin e tyre. Është kaq problematike çështja sa nuk mund të flitet, sepse ekzistojnë censurat dhe çështje të ndryshme që lidhen me këtë. Prandaj kauza palestineze u përfshi e ndërthurur në protestën e 8 Marsit. Ajo që kërkova të bëj bashkë me Kristinën, e cila ka jetuar 4 vjet në Jerusalem, ndërsa unë kam jetuar në Palestinë, ishte që të bashkonim forcat.
Ti ke qenë në një kamp refugjatësh në Palestinë?
V.B: Kam punuar me projektin “Campus in Camps”, projekt i Rezidencës Artistike Dekolonizimi i Arkitekturës nga Sandi Hilal dhe Alesandro Peti (o. Alessandro Petti), të cilët donin të kombinonin një vend dijeje dhe një vend përjashtimi siç është një kamp refugjatësh. Unë kam jetuar me një familje në kamp për dy muaj dhe aty zhvillova punën “Imazhet e familjes” që vijnë në mënyrë sistematike bashkë me filmat “Mbretërit dhe shtesat”, “Shkëlqimi i kujtimeve”. Këto flasin për fshirjen e arkivit. Pra, nuk është vetëm një konflikt në nivel territorial, por një konflikt në nivel kulturor, total, vullneti për të shkatërruar arkivin e memories dhe për këtë ka shembuj të ndryshëm, në Kosovë për shembull, ka histori të ngjashme me ato që kam përjetuar në kamp. Kur hynin ushtarët, digjnin fotot që gjenin në shtëpi. Djegia e fotografive është akt dhune psikologjike. Po përpiqem ta rimarrë këtë punë me njerëzit që më kanë ndihmuar dhe më kanë rrethuar për të folur për Palestinën, çfarë është ajo dhe çfarë mund të mësohet.
Familja palestineze me të cilën ke jetuar ku ndodhet aktualisht?
V.B: Janë akoma në kampin Deheisheh, një kamp refugjatësh midis Betlehemit dhe Jerusalemit. Jam në kontakt me ta. Janë të lodhur.
Çfarë ndjen kur sheh gjithë ç’po ndodh në Palestinë?
V.B: Ndiej që, sot më shumë se kurrë, duhet të jemi vigjilentë, t’i jemi afër njëri-tjetrit, të komunikojmë. Nëse kemi një hapësirë edukimi apo bisedimi, ta përdorim për të folur për këtë gjë.
Si në rastin e 8 Marsit, po thua?
V.B: Po, sepse lufta është nga gjërat më patriarkale që ekzistojnë. Ajo që po ndodh në Palestinë, në Ukrainë, të përfshin në nivel global. Sigurisht nuk është e lehtë, sepse nxit tek njerëzit ndjesi të ndryshme, frikë dhe ndjenjë faji. Prandaj ky bashkim, realizimi i posterave për Palestinën, përfshirja e tyre në protestën e 8 Marsit, realizimi i një kënge. Ndërsektorialiteti nis nga fakti se padrejtësia sociale ka një bazë shumëdimensionale në klasë, gjini, kombësi, etni, duke përfshirë gjëra të ndryshme. Duhet vazhduar ta riformulojmë luftën me dashuri.
Ta riformulosh luftën me dashuri. Falemnderit Valentina!
Falemnderit ty!
Bisedoi: Elsa Demo
/rtsh.al/
