Në emision "Ekspres" nga gazetari Nolian Lole u fol të enjten për ish-policitë sekrete dhe dosjet e bashkëpunëtorëve të ish-Sigurimit të Shtetit.
Në studio ishte Dagmar Hoveshted (o. Hovestädt), ish-zëdhënësja e Autoritetit Gjerman për Hapjen e Dosjeve.
Intervista e plotë e transkriptuar
Nolian Lole: Së pari dy fjalë për veten, kush është Dagmar Hoveshted? Çfarë bëni sot dhe në të shkuarën?
Dagmar Hovestädt: Sot unë jam një studiuese e pavarur, këshilluese dhe eksperte e komunikimit. Unë punoj si ndërlidhëse e arkivave me përpunimin e së shkuarës dhe me atë çka do të thotë kjo për shoqërinë e sotme. Në këto tema studioj dhe këshilloj unë, teksa shumë kohë më parë kam punuar si gazetare edhe në televizion. Kam qenë po ashtu për 10 vite rresht zëdhënësja e Autoritetit shtetëror Gjerman për dokumentet e STASI-t, që është si të thuash versioni gjerman i Sigurimit.
N.L: Si lindi Autoriteti në Gjermani?
D.H: Ne në Gjermani themi se është një lloj arkive që u krijua prej një revolucioni, revolucioni paqësor i vitit 1989, që këtë vit feston 35-vjetorin. Në këtë revolucion njerëzit dolën në rrugë kundër Partisë Komuniste të Gjermanisë Lindore. Ata donin liri, donin një shoqëri tjetër dhe ata shumë shpejt e sulmuan edhe STASI-n, Ministrinë për Sigurinë e Shtetit, duke thënë se kjo ministri na ka përndjekur për 40 vjet rresht, na ka përgjuar dhe rrëmuar në jetët tona dhe ne duam të dimë se çfarë kanë bërë me ne, duam t'i ruajmë ato dosje dhe duam të shohim brenda tyre. Kështu që edhe gjatë periudhës së revolucionit u zhvillua ideja dhe u shpërnda nëpër rrugë se STASI duhej të reshtë së punuari dhe ne duam të lexojmë dosjet, duam të kemi akses në to.
N.L: A arriti STASI të zhdukë dosje, se njerëzit i sulmuan ndërtesat?
D.H: Demonstratat zgjatën dhe në dhjetor 1989 u kuptua se STASI krejt papritur kishte nisur të zhdukte dokumente, sepse dokumentet e tyre të deriatëhershme, dokumente pune, tashmë ishin kthyer në prova për sjellje të gabuar, për shkelje të të drejtave të njeriut dhe qytetarët thanë se kjo duhej ndalur. Ata, qytetarët, pushtuan drejtoritë lokale dhe ato të qarqeve duke penguar STASI-n të vijonte shkatërrimin e dokumenteve. Edhe pse STASI ia doli të shkatërrojë një pjesë të dokumenteve, por jo pjesën më të madhe. Kjo lëvizje qytetare, pushtimi i drejtorive të STASI-t, kërkesat për ruajtjen dhe përdorimin e dosjeve deri në mundësinë e leximit të tyre nga qytetarët e interesuar, u përfshi në procesin e ribashkimit të Gjermanive.
N.L: Ishte ky shkaku që u krijua institucioni?
D.H: E veçanta e procesit në Gjermani është se në vitin 1990, ish-Gjermania Lindore dhe Ish-Gjermania Perëndimore ranë dakord të ribashkohen dhe të bëhen sërish një vend i vetëm. Pikërisht në këtë proces ribashkimi u përfshi edhe kërkesa për hapjen e dosjeve të STASI-t. Pati një proces të gjatë negocimi: a duhen hapur apo jo, sepse ishin dosje të policisë së fshehtë dhe përbërja garantonte fuqi të madhe shpërthyese, shumë cenim të privatësisë brenda këtyre dosjeve. Megjithatë u arrit që brenda këtij procesi ribashkimi të përfshihej, ashtu sic kërkonin qytetarët revolucionarë, hapja e dosjeve, dhe këtu nisi bërthama për atë që më vonë u quajt Zyra Gauk apo institucioni Gauk, që mori emrin prej drejtuesit të saj të parë, i cili më vonë u bë dhe president i Gjermanisë.
N.L: Volumi i punës ishte shumë i madh, madje edhe ka pasur disa zyra të shpërndara, si në Berlin, Dresden apo Rostok?
D.H: Po të gjitha këto ndodhën, sepse volumet e punës ishin shumë të mëdha, sepse revolucioni u përplas me Ministrinë e Sigurisë Shtetërore që ishte STASI. STASI kishte në të gjithë ish-Gjermaninë Lindore 15 qendra rajonale, po ashtu 209 qendra shërbimi në qarqe dhe ministrinë qendrore në Berlin. Pra mbulonte të gjithë sipërfaqen e vendit, por këto institucione që u pushtuan, si të thuash nga revolucionarët, më pas u transformuan në qendra arkivore. Në Berlin kishim një arkiv, por dhe në 13 qendrat e dikurshme rajonale kishim po ashtu arkivat lokale, ato janë edhe sot që flasim qendra aktive arkivore. Për sa i përket shkatërrimit që nisi të bëjë STASI kjo nuk kishte lidhje thjesht apo vetëm për shkak se nisi revolucioni. STASI kishte në 1989 krej në mënyrë rastësore probleme kapacitetesh, nuk kishte ku ruante çdo dokument dhe për ta zgjidhur këtë kishin nisur shkatërrimin e dosjeve, sepse shumë prej tyre i kishin kopjuar tashmë në mënyrë elektronike, pra informacioni në asnjë mënyrë nuk kishte humbur. Sepse ka edhe dicka. Ju duhet të dini se policia e fshehtë nuk i vendos të gjitha informacionet t'i ruajë në një vend të vetëm. Ato ruhen të shpërndara në mënyrë sistemike dhe të ndërthurura fort me njëra-tjetrën. Kjo do të thotë që edhe pse mund të zhdukësh apo të shkatërrosh diku informacione apo dokumente, sërish ky informacion ruhet dhe diku tjetër. Ata vërtet arritën të shkatërrojnë një pjesë, por thelbi mbeti diku tjetër, kështu që informacioni është aty në pjesën më të madhe të tij.
N.L: Procedura e njëjtë dhe i njëjti ligj për të gjitha arkivat...
D.H: Për të themeluar këtë autoritet në vitin 1991 u hartua një ligj i vecantë. Çdo gjë është mbi baza ligjore, sepse ligji është krijuar për dosjet, pa marrë parasysh se ku ndodhen ato, sepse duhej të përmbusheshin kërkesat e rrymave të ndryshme të revolucionit të vitit 1989, të cilat donin që dosjet të mbeteshin në rajonet ku ato ishin krijuar. Pra në rajonet edhe ku ishte mbledhur informacioni, për Lajpcigun, për Rostokun, për Zuulin, në mënyrë që qytetarët në këto rajone të kishin akses dhe të informoheshin. Por ligji vlen për të gjitha dosjet kudo ku ndodhen dhe pa marrë parasysh nëse kanë vlerë rajonale apo kombëtare.
N.L: Sa gjermanë u prekën nga këto dosje?
D.H: Po e nis nga disa shifra të tjera, sepse kjo nuk është aq e lehtë të llogaritet, ndërsa nga ana e dhunuesve shifrat ishin më të qarta. Ministria për Sigurinë Shtetërore, shkurt STASI, kishte në fund të vitit 1989 më shumë se 91 mijë bashkëpunëtorë zyrtarë dhe pothuajse dy herë kaq bashkëpunëtorë jozyrtarë, të fshehtë.180 mijë njerëz që ishin persona privatë, që bënin jetën e tyre normale por në mënyrë konspirative dhe jozyrtare punonin për STASI-n, pra ishin informatorë dhe STASI i quante bashkëpunëtorë jozyrtarë. Ishte një aparat i madh me 270 mijë punonjës në ditët e fundit të Gjermanisë Lindore, që punonin në kapacitete të ndryshme dhe kishte një intensitet shumë më të madh në krahasim me vendet e tjera dhe policitë e tjera të fshehta. Pra të më falësh, por është vështirë të thuash se sa njerëz u prekën nga ky sistem, sepse STASI ruante të dhëna për miliona njerëz. Kjo nuk do të thotë se çdo person i regjistruar u vëzhgua në mënyrë intensive, edhe pse dëshira ishte e tillë, që mundësisht të përmblidheshin të dhënat për sa më shumë njerëz, me qëllim që menjëherë sapo të ndodhte dicka në kundërshtim me vijën e Partisë komuniste apo STASI-t, të mund të ndërhyhej dhe përndiqej.
N.L: A janë njohur përgjithësisht gjermanët me dosjet e tyre?
D.H: Le të vazhdojmë të punojmë pak me shifrat. Në 35 vitet e fundit Arkivi për dokumentet e STASI-t ka marrë 7.5 milionë kërkesa, prej këtyre 3.5 milionë kërkesa prej qytetarëve. Duket sikur është një numër i madh, por mos harroni se në Gjermani jetojnë 85 milionë njerëz. Megjithatë 3.5 milionë kërkesa dhe prej tyre një e treta janë të përsëritura. Pra njerëz që e kanë bërë kërkesën në vitet 90 dhe e kanë përsëritur me idenë se arkiva më vonë u bë më e njohur apo edhe më moderne. Kjo do të thotë se ka një numër relativisht të lartë njerëzish që u morën me dosjet por ka edhe një numër relativisht edhe më të lartë historish nga dosjet që u bënë të njohura dhe u përdoën duke u trajtuar në media, nëpër filma apo dokumentarë, kështu që do të thoja se gjermanët janë të njohur me terminologjinë e STASI-t dhe dosjeve, se ndodhet brenda tyre dicka që është shpesh e komplikuar, e vështirë dhe akuzuese. Kjo vjen sepse ka shumë njerëz që në vitet '90-2000 ishin të vëmendshëmm sepse e kishin përjetuar RDGJ-në dhe proceset ribashkuese të Gjermanisë. Nuk do isha shumë e sigurt ta thoja sot për të rinj e të reja se a e njohin po aq mirë akronimin STASI, si njerëzit që e kanë përjetuar atëherë.
N.L: A ka patur drama familjare?
D.H: Po kjo është një pyetje thelbësore, sepse në këto dosje ka shumë shkelje të të drjetave të njeriut, por ka edhe shumë tradhti personale. Një vëlla, një pjesëtar familjeje, një koleg apo bashkëstudent, shkoi te STASI dhe e informoi për cfarë unë mund të kisha thënë dhe kjo pati pasoja negative për mua.Për ta përpunuar këtë, për ta vendosur mbi tavolinë,për të thënë kjo ka ndodhur, këtë ma ke bërë ti mua, pse apo për çfarë? Kjo është shumë e vështirë për njerëzit, ndaj dhe procesi është i gjatë dhe për këtë duhet të jesh gati, ndaj ke nevojë për kohë. Pra mund të them se nuk i detyron dot njerëzit që të pranojnë gabimet e tyre, më keq akoma nuk i detyron dot njerëzit që e kanë vuajtur mbi shpinë të falin të tjerë. Megjithatë përgatitja e kushteve që këto situata, këto procese të ndodhin, është vendimtare dhe shërben edhe për të ditur se cfarë ka ndodhur, për të qënë i vetëdijshëm për të shkuarën, për të qënë i gatshëm të përballesh me të. Kjo duhet tentuar gjithmonë që të jetë e gatshme, fillimisht në mënyrë analitike dhe më pas emocionalisht, për të kaluar në fazën tjetër të përballjes kur mund ti thuhet pse ndodhi kjo? Pse ma bëre këtë mua? Si mund të gjejmë sot një rrugë për të jetuar me njëri tjetrin? Por kur ne nuk flasim për këtë ajo nuk largohet, mbetet mes nesh, por është e padepërtueshme dhe pengon edhe një dialog të hapur dhe të sinqertë sepse e shkuara është aty në errësirë.
N.L: A ka qënë më i rëndësishëm ky proces apo ai zbulimit të bashkëpunëtorëve?
D.H: Ju po prekni një pikë që në vitin 1990 u bë shumë e rëndësishme.Ideja e revolucionarëve ishte që këto informacione të publikoheshin për t'u diskutuar, për të debatuar. Sepse dihej se dicka kishte të fshehtë, se dicka kishte ndodhur, por duhej hedhur dritë dhe duhej të shkembeheshin ide dhe mendime. Patjetër që nëse I diskuton gjërat në media në shtyp ato bëhen shumë shpejt njëdimensionale. Në fakt në vitet 90 ishte kthyer e gjitha në një lloj gjuetie ndaj informatorëve. Njerëz që kishin një lloj statusi në Gjermaninë e mëpasshme të bashkuar, politikanë, sportistë, biznesmenë apo gazetarë,aktorë apo autorë u panë nga ana e medias apo gazetarëve me qëllimin për të kuptuar nëse kishin patur të shkuar me STASI-n,kjo ishte kthyer në një lloj qëllimi në vetëvete. Por shumë rrallë pati një dialog në lidhje me këtë cështje në mënyrë edhe të diferencuar. Sepse ndoshta togfjalëshi ti ke qënë informator i STASI-t ishte edhe një lloj dënimi moral,sepse personi i akuzuar në krahun tjetër nuk kishte as kohë të fliste të jepte versionin e tij. Si rregull I akuzuari e mohonte ose në të kundërt karriera e tij ishte e penguar.
N.L: Çfarë u ndodhi atyre?
D.H: Ideja ishte që ta trajtonim publikisht dhe më pas të shihej si do të vazhdohej më tej. Ka shembuj politikanësh të cilët u përballën në publik me të shkuarën e tyre dhe më pas u zgjodhën prej qytetarëve në Parlament. Apo ka aktorë që u zhdukën për një kohë nga qarkullimi dhe më pas u shfaqën sërish.Ka njerëz të cilët u morën me këtë gjë në mënyrë shumë offensive, që e ndricuan të shkuarën e tyre dhe që thanë se pse dhe si ndodhi madje edhe se cfarë mendojnë sot për të shkuarën e tyre. Unë njoh njerëz që pranuan se ishin kthyer në shërbëtorë të një sistemi që dëmtoi njerëz të tjerë, kjo ishte e gabuar dhe unë kam nxjerrë mësime prej kësaj. Sot dua të jem ndryshe. Ky është procesi nëpër të cilin duhet të kalojnë njerëz që kanë punuar dikur për STASI-n dhe që sot duan të integrohen. Por ky është një process shumë I komplikuar,nuk është I lehtë dhe ndodh shumë rrallë për mirë, por ndodh.
N.L: Por nuk u ndaluan me ligj?
D.H: Zyrtarët që kishin punuar të punësuar ng STASI e kishin të pamundur në vitet e para të merrnin detyra publike, kjo ishte e papranueshme. Ishte një lloj faktori kritik që nuk të lejonte të shërbeje në shtet. Por ata që kishin punuar si informatorë jozyrtarë nuk kishin thyer ndonjë ligj,ata nuk kishin kryer krime zyrtarisht, e nëse ja dilnin ta fshihin gjatë, aq sa duhet, i kishin të gjitha mundësitë për të bërë karrierë. Në të vërtetë ajo që është më e komplikuar në këtë rast, është reagimi emocional i njerëzve kur mësojnë se dikush ishte informator,diferencimi para është si të thuash më i vështirë. Sepse duhet të dimë se njerëzit që punuan në profesión si pjesë e STASI-t në raport me ata që ishin informatorë jo zyrtarë kishin ndryshim të madh, ishin një tjetër kategori. Ndër këta të dytët kishte nga ata që ishin vetëm për disa javë, kishin prejardhje dhe histori nga më të ndryshmet se pse dhe në cfarë mënyre ishin detyruar të informonin STASI-n, ndërsa të tjerë kishin spiunuar për vite me rradhë të tjerët.I kishin tradhëtuar ata. Ka një rast shumë të famshëm të një avokati, të një avokati opozitarësh, që kishte punuar si informator i STASI-t për 25-30 vjet. Ky është një rast i pafalshëm, sepse ai edhe pas rënises së murit vijoi të profilizohet politikisht der isa u bë e njohur se ai kishte qënë bashkpëunëtor jo zyrtar dhe humbi edhe licensën e avokatit. Është një rast shumë i rrallë, por edhe shumë evident se si për dhjetra vite tradhëtonte mandatuesit e tij dhe i shërbente STASI-t.
N.L: A i gjykoi dhe paragjykoi shoqëria gjermane?
D.H: Një ndarje të ndjeshme mes lindjes dhe perëndimit pati te kontrollimi i figurave që do të punonin në sektorin publik. Sepse gjermania e bashkuar vendosi që kush do të punonte pas vitit 1990 në sektorin publik do të kontrollohej nëse kishte punuar apo jo për STASI-n, por vetëm në lindje jo në perëndim, sepse u mendua se është një problem që prek vetëm lindjen dhe jo pjesën tjetër, por kjo nuk ishte e vërtetë sepse STASI nuk kishte spiunuar vetëm në lindje por në mënyrë shumë intensive edhe në perëndim madje kishte mundur të rekrutonte një numër të madh qytetarësh perëndimorë të cilët informonin për qytetarë nga lindja të arratisur në republikën federale gjermane në perëndim. Që këtu ka një ndarje të qartë që e bënte STASI-n në mënyrë të gabuar një problem vetëm për lindjen. Kjo në rradhë të parë nuk është historikisht korrekte, por bëri që edhe një pjesë e madhe e qytetarëve në republikë të mendonin se STASI ishte një problem vetëm i lindjes, madje edhe të bënin që të mendohej se ishte STASI themeli i cdo të keqeje i diktaturës komuniste në lindje, në fakt ishte partia komuniste përgjegjësja për gjithcka dhe edhe STASI kishte vepruar nën drejtimin e partisë dhe për idealet e partisë, por kjo u zhvendos historikisht në prapaskenë sepse ishte STASI ai që joshte me sensacionet e tij, STASI e ndaluara e fshehta… më mirë nxjerrim këtë në publik dhe themi se kush bashkëpunoi. Kjo ka një fuqi të tillë që bën thuajse të pamundur që në mënyrë analitike ta zhbësh përsëri.
N.L: A pati trajtime mediatike të cilat ngjallën debate?
D.H: Oh po, po, pati madje debate të mëdha.Në vitet 90 pati dy politikanë të mëdhenj, njëri i përkiste pasardhësve të partisë komuniste dhe tjetri socialdemokratëve, të dy kishin patur një prekje le të themi prej STASI-t. Të dy kishin këmbënguljen e madhe për ta sqaruar dhe hequr prej vetes njollën si të thuash dhe kjo zgjati për dhjetra vite me rradhë me procese të gjata gjyqësore. Kjo bëri që dhjetra gazetarë të viheshin në garë për të gjetur provat dhe kjo ndikoi te publiku sepse u bënë lajme thuajse të përditshme. Apo rasti i sportistes që ju përmendet, sepse edhe sportistë pati disa që u zbuluan publikisht. Mirëpo kjo për njerëzit që u konfrontuan publikisht me këto fakte nuk ishte e lehtë, ishte një sfidë më vete, sepse u shkatërruan karrierat e tyre, reputacioni i deriatehershëm dhe respekti i qytetarëve për ta. Shumica e njerëzve nga ana tjetër nuk dinë të bëjnë diferencime apo të kuptojnë se si dhe pse ka ndodhur dicka e tillë. Shumica e njerëzve e vulosin me damkën STASI dhe kaq ishte për personin e prekur.
N.L: Cilat janë sfidat kryesore në trajtimin mediatik të temave të ndjeshme si hapja e dosjeve të ish-Sigurimit të Shtetit?
D.H: Shqipëria mendoj unë ka një lloj avantazhi në këtë mes sepse u desh një kohë e gjatë deri sa shoqëria vendosi t'i hapë dosjet dhe të shohë se çfarë përmbanin ato. Sepse ky momenti i përballjes me historinë është shumë u vështirë, në gjermani thuhej atëhere se dosjet ishin ende të nxehta,sepse ishin vetëm vitin e shkuar ish oficerët dhe bashkëpuntorët e STASI-t që u bënë shtetas të një gjermanie, dhe ishte gjithcka ende shumë e gjallë e prekshme. Këtu ka kaluar një copë kohë dhe mund të shihet me një lloj distance brenda dosjeve, por natyrisht që dosjet e një policie të fshehtë të një diktature komuniste janë plot me detaje personale, me informacione të fshehta,që ishin marrën në mënyra sot të paperceptueshme. Këto dosje i tregojnë njerëzit nën një ndricim që nuk duhet marrë për i mirëqënë ashtu si shkruhet. Duhen lexuar me një distancë kritike dhe nga ana tjetër duhen kuptuar se janë instrumentat e punës të një policie të fshehtë. Njerëzit që i kanë hartuar ato dokumenta nuk donin të shkruanin gënjeshtra aty, por ajo ishte puna e tyre.Kishin marrë një detyrë dhe po e hidhnin atë në letër. Në këtë kuptim sidomos për gazetarët është e vështirë sepse vërtetë mund të duash të prodhosh përherë lajm apo të krijosh debat, por kjo lloj materjeje kërkon një trajtim të diferencuar dhe një këndvështrim të veçantë për t'iu afruar sa më shumë së vërtetës.
N.L: Çfarë rëndësie ka transparenca për qytetarët kur bëhet fjalë për dokumente që lidhen me historinë dhe të kaluarën e dhimbshme të një vendi?
D.H: Bindja ime është se një histori e tillë duhet trajtuar, sepse ajo ekziston, ajo është në kokat e njerëzve, ajo ekziston nëpër familje dhe nëpërmjet rrëfimeve u transmetohet brezave. Këto dosje nuk janë përgjigjia e gjithckaje dhe për gjithçka, por ato të krijojnë mundësinë të kuptosh si funksiononte mekanika apo mekanizmi se pse njerëzit vepruan në atë mënyrë, apo se si ishte në atë kohë mënyra e veprimit që në fund të fundit dëmtoi dhe plagosi shumë njerëz apo edhe shkatërroi shumë jetë njerëzish, mendërisht apo edhe fizikisht sepse shumë njerëz u vranë nga apo prej këtij aparati. Duhen parë për të kuptuar por edhe për të shmangur përsëritjen e gjërave të tilla në të ardhmen. Megjithatë është një sfidë e madhe që duhet pranuar dhe për këtë duhet kohë, ndaj them se Shqipëria me distancën e madhe nga ajo kohë, ka mundësi t'i trajtojë me qetësi dhe të përballet me të shkuarën dhe në mënyrë të padiskutueshme edhe ta përfshijë në historinë e saj.
N.L: Si i trajtoni debatet publike për mbrojtjen e privatësisë krahas transparencës së nevojshme për çështje historike?
D.H: Në thelb janë dy gjëra, nga njëra anë ligji për dokumentat e STASI-t në Gjermani, e ka shumë të rregulluar dhe përcaktuar: Nëse jam një viktimë e STASI-t kam të drejtë dhe akses tek të dhënat e mija, por askush tjetër nuk mund t'i lexojë dokumentat e mija sepse ato janë fituar në mënyrë dhe rrugë ligjore dhe po në këtë mënyrë unë kam të drejtë t'i mbroj ato. Kjo do të thotë në mënyrë konkrete se nëse një gazetar hulumton dhe aty ka të dhëna të viktimave të STASI-t atëherë ato nxihen, fshihen në mënyrë elektronike që të mund të mos dallosh se për kë bëhet fjalë. Por nga ana tjetër kemi thënë se aksesi të dosjet duhet të bëjë transparencë pë rata që në atë kohë kanë kryer veprime në mënyrë të përgjegjshme, pra me vetëdije, pra emrat e ish-oficerëve të STASI-t apo informatorëve, që në pjesën më të madhe në dosje janë me pseudonime, duhen publikuar. Edhe emrat e funksionarëve të partisë komuniste që kanë vepruar për shkak të detyrave që kanë mbajtur duhen të beten publikë. Ky është një proces shumë i detajuar dhe që kërkon shumë kohë sepse duhet lexuar çdo faqe e këtyre dosjeve dhe duhet vendosur se cilët emra duhen mbrojtur dhe cilët jo. Vetëm në këtë mënyrë është bërë e mundur që edhe të mbrohen të dhënat personale por edhe të garantohet transparenca e nevojshme dhe e përcaktuar prej ligjit. Megjithatë kur e krahason me zhvillimet e sotme në mbrojtjen e të dhënave personale, të drejtën për t'u harruar, apo e drejta e fshirjes së të dhënave personale, këtu përjashtohen arkivat, sepse nuk do të mund të përditësohej historia jonë nëse kushdo do të kishte të drejtë të fshinte dosjen e tij, sepse do të kishim pastruar kështu në copë të mirë historie dhe do t'i ngjante një lobotomie, që do të thotë të prisje një copë të memories tënde kombëtare.
N.L: Cilat mësime keni marrë nga përvoja juaj me Stasin për mënyrën se si duhet të trajtohen dokumentet e të kaluarës në një demokraci të re?
D.H: Unë jam një mbështetëse e bindur e dhënies së mundësisë për të parë dhe për tu përballur me të shkuarën. Edhe unë mendoja për një kohë të gjatë se ishte histori e shkuar, se ka kohë që ka ndodhur,por gjithnjë e më shumë më krijohej bindja se historia gjithnjë përsërit atë që ndodhet Brenda natyrës njerëzore. Patjetër që janë njerëz të tjerë dhe rrethana të tjera, por mekanizmat se si njerëzit përpiqën të kontrollojnë të tjerët, apo se si të tjerët përpiqen të fitojnë lirinë që disa të tjerë duan tua marrin, pavarësisht teknikave dhe mënyrave, këto përsëriten. Ndaj këto arkiva që mbajnë brenda vetes dokumentat e STASI-t dhe historia e tyre janë shumë të dobishëm dhe na mësojnë se mekanikat dhe mekanika e veprimeve njerëzore, mekanika e së fshehtës dhe të fshehtave që veprojnë ndaj njerëzve, ndaj duke e parë në dritën e sotme janë një pasuri e cmuar për ta pasuruar dhe ushtruar sa më mirë demokracinë.
N.L: Si e shihni rolin e medias dhe institucioneve publike në edukimin e brezave të rinj rreth të kaluarës?
D.H: Mediet janë të lira ti zgjedhin vetë temat e tyre apo se me cfarë duan të merren, por mendoj se ka ende një potencial të papërdorur, për tu marrë më shumë me historinë në mënyrë që të kuptosh më mirë se cfarë po ndodh sot. Sepse ajo që ndodh sot nuk vjen nga një hapësirë ajrore nga lart, por ka gjithnjë një histori të shkuar dhe një zhvillim paraprak, ndaj dhe duhet të merremi me të për të kuptuar faktorët që na sollën këtu është shumë e rëndësishme, por sfida më e madhe është ta bësh këtë gjë në atë nivel ku komunikojnë të rinjtë e sotëm, në ato platforma dhe mënyra që ata ta kuptojnë, tu bësh atyre një ofertë që të merren me të shkuarën sipas mënyrës së tyre. Kjo është sfidë edhe për mediat që të bëhen tërheqëse, të merren me historinë në mënyrë sa më interesante, dhe tu japin një përfitim njerëzve që i ndjekin. Në mënyrë që ata të thonë aa e kuptova, kështu ka ndodhur dikur, ndaj është sot një problem, e jo thjesht ta pranojnë atë që ndodh sot pa e kuptuar se cfarë po ndodh.
N.L: Cilat janë hapat e rëndësishëm që duhet të ndërmerren për të garantuar që informacioni nga këto dokumente të mos përdoret për qëllime politike apo manipulime?
D.H: Ky është një problem pak I përgjithshëm dhe I përhershëm me informacionin e lejuar të përdoret lirshëm. Që të përdoret sipas qëllimit të përdoruesit. Në Gjermani e kishim këtë problem fillimisht, këtë shqetësim se këto dosje me informacionet e rëndësishme dhe të vështira që mbanin Brenda të binin në duart e gabuara. Prandaj u zgjodh kontrukti i një të ngarkuari federal për dosjet. Një person që kishte qënë pjesë e rezistencës në RDGJ u mor dhe u zgjodh në detyrën e të ngarkuarit federal për dosjet, kishte një ligj të vecantë për autoritetin dhe ishte i pavarur prej parlamentit dhe qeverisë në ushtrimin e detyrës. Nga ana tjetër duhet kujtuar gjithmonë se këto dosje shërbejnë për sqarim, për ndriçimin e së shkuarës dhe kjo është veçanërisht e rëndësishme dhe duhet marrë seriozisht,sepse nuk mund të përdoren thjesht për një betejë politike duke u keqpërdorur në fakt. Por si gazetar mundesh vetëm ta analizosh apo ta akuzosh, por nuk ndërhyn dot veç të rikujtosh se është përcaktuar paraprakisht përdorimi i dosjeve, se për cilat qëllime mund të përdoren ato.
N.L: A është mënyra më e mirë e mundshme kjo e Shqipërisë, duke njohur specifikat e saj?
D.H: Se cfarë është e rëndësishme për Shqipërinë e vendosin vetë shqiptarët dhe për këtë jam shumë e sigurt. Unë mund vetëm të përgëzoj që shqipëria e ndërmori dhe e hodhi këtë hap, që të hapë dosjet, të përballet me të shkuarën dhe të merret me të sepse duhet patur opsioni, mundësia për ta bërë këtë. Kjo mundësi ëshë krijuar tashmë, se sa intensivisht kjo mund të përdoret varet se sa fort do të punohet që të kthehet në një gjë të rëndësishme,por mendoj se është goxha I rëndësishëm fillimi që të përballesh me të shkuarën. Edhe pse mund të të dhembë, edhe pse mund të jetë e pakëndëshme kur kërrcet nëpër familje dhe bëhet e vështirë, sepse kjo e shkuar nuk zhduket, kjo e shkuar nuk zhduket edhe pas shumë vitesh. Ajo mundet vetëm atëherë të qetësohet dhe të integrohet kur trajtohet në driteë dhe përballohet, në të kundërt ajo mbetet në koka dhe në mendje, apo në historitë e errëta dhe do të vazhdojë të mos jet e dobishme për demokracinë, për të drejtat dhe për të ardhmen.
N.L: Një vlerësim për vende të tjera ku është bërë më mirë dhe ku më keq përballja me të shkuarën dhe gjurmët e saj?
D.H: Nuk është e lehtë të vendosësh dhe bësh përcaktime.Vendet e Europës Lindore kanë vendosur të gjitha ti hapin arkivat e policive të tyre sekrete dhe ky është një sinjal shumë i fortë. Më pas ato krijuan një rrjet të përbashkët në 2008, dhe kjo ishte shumë e dobishme pasi forconin dhe ndihmonin njëri-tjetrin apo shkëmbenin përvoja. Në këtë rrjet ndoshta mungon në kuadrin botëror, pjesa e diktaturave ushtarake të Amerikës Latine. Ajo që kthehet në një sinjal paralajmërues është mënyra si e kanë zgjidhur në Argjentinë apo Guatemala ku ka dy arkiva të mëdhenj dhe ndryshime politike. Interesi i liderëve te rinj politikë populistë nuk është diskutimi i hapur i së shkuarës, por përcaktimi i qartë i së shkuarës dhe përdorimi i saj politik. Këto arkiva sot janë nën një presion të madh politik dhe pjesërisht janë mbyllur sërish, ndaj duhet punuar gjithnjë e më tepër që të krijohen të tilla premisa politike në mënyrë që të lejojnë diskutimin e hapur dhe pluralist mbi arkiva të tillë, sepse në këto vende është bërë sërish e vështirë një gjë e tillë.
Intervistoi: Noljan Lole
/rtsh.al/
