Dr. Stevan Uajn (o. Weine), profesor i Psikiatrisë, dikur ishte i dhënë pas letërsisë së “Beat Generation”. Ditën kur mësoi se Alen Ginsberg (o. Allen) kishte qenë pacient në psikiatrinë ku ai bënte praktikën si student i mjekësisë në Universitetin e Kolumbies, vendosi ta takojë poetin që kishte shkruar hapur për skizofreninë brenda familjes. “Kaddish” (Botime Logoreci, 2000, përktheu Idlir Azizi), poema madhështore për nënën e tij që vuante nga psikoza e rëndë, është sot një nga tekstet poetike më të lexuara në Amerikë. Këtë histori, Dr. Uajn e ktheu në rast studimi: “Mendjet më të ndritura. Si e ktheu Alen Ginsbergu çmendurinë në poezi revolucionare”, prezantuar së fundi në Prishtinë dhe Tiranë.
Dr. Uajn është profesor i Psikiatrisë në Kolegjin e Mjekësisë në Universitetin e Ilinoisit, ku është gjithashtu Drejtor i Qendrës për Shëndetin Global. Për 30 vjet ka kryer kërkime si me refugjatët dhe emigrantët në SHBA, edhe në vendet pas konfliktit, i fokusuar në shëndetin mendor dhe në parandalimin e dhunës. Misioni i tij kërkimor është të zhvillojë, zbatojë dhe vlerësojë ndërhyrjet psikosociale në kontekstet e jetës reale ku jetojnë popullatat në rrezik. Bazuar në këto kërkime ai ka botuar “Kur historia është një makth: Jetët dhe kujtimet e pastrimit etnik në Bosnje-Hercegovinë” (Rutgers, 1999); “Dëshmia dhe katastrofa: Tregimi i traumave të dhunës politike” (Northwestern, 2006).
Puna e ti është vlerësuar me çmime edhe nga Shoqata Amerikane për Psikiatrinë Sociale.
Ai tregon në “Artes” si i mbijetojnë shkatërrimit disa njerëz që, edhe pse prekin fundin, përpiqen të kuptojnë si ta jetojnë jetën dhe si të bëjnë art.
Intervista në “Artes” nga Elsa Demo me Dr. Stevan Uajn
Elsa Demo: Falemnderit doktor Uajn për këtë dhuratë që i jepni lexuesit, i cili ka në shqip një përvojë me Ginsbergun dhe autorët e “Beat Generation”, si Uilliam Burrou (o. William Burroughs) dhe Xhek Keruak (o. Jack Kerouac). Ne do të ndalemi tek libri juaj dhe te ky kërkim. Si fillim doja të dija për këtë interesin tuaj mbi “Beat Generation”.
Dr. Stevan Weine: Kam filluar të lexoj Keruakun, Burroun dhe Ginsbergun kur isha adoleshent. Më dukeshin po aq të fuqishëm sa rokenrolli. Më përfshinin. Unë jam rritur në periferi të Detroidit, në Miçigan dhe ata më hapën një botë që më mësoi më shumë për veten se ç’kisha ditur ndonjëherë më parë. Ishte emocionuese. Ishte e rrezikshme.
E.D: Pse e rrezikshme?
S.W: Sepse ata shkruanin për përvoja të rënda në jetë: largimin nga shtëpia, drogërat, transhendencën, seksualitetin. Të gjitha këto ishin rrënim i statukuosë, ne kuptimin e mirë të fjalës.
E.D: Dhe ishte letërsi me narracion dhe stil krejt ndryshe.
S.W: Një gjuhë tjetër, një mënyrë tjetër të foluri, të foluri me veten, një ndjenjë tjetër hapjeje për të mos pasur turp për veten, për trupin tonë, për mendimet dhe dështimet tona dhe për t’i pranuar ato.
E.D: Çmenduria është temë qendrore për letërsinë e shekullit të njëzetë. Në rastin e Ginsbergut si do ta përshkruanit llojin e çmendurisë në poezinë e tij?
S.W: Ka shkrimtarë që e kthyen çmendurinë në një mënyrë për ta hapur perspektivën dhe këndvështrimin, si surrealistët, për shembull. Për Alenin dhe Uilliam Blejkun (o. William Blake), sigurisht, çmenduria është krizë e vizioneve religjioze spirituale. Aleni e ndesh çmendurinë në jetën personale me përvojën e nënës së tij. Ju lexuat nga “Kaddishi”, elegjia madhështore për të ëmën, Naomin, që ka vuajtur një lloj sëmundje nervore shumë të rëndë. Ajo ishte diagnostikuar me skizofreni. Vetë Aleni i pati shenjat e para në të njëzetat. Është mbresëlënëse si mbijetoi ai dhe nuk u shkatërrua prej gjithë kësaj, është e mrekullueshme që e gjeti rrugën për ta shndërruar çmendurinë në poezi revolucionare dhe për t’i bashkuar asaj idenë e çlirimit, çlirimit shpirtëror e seksual dhe e transformimit të vetëdijes. Ndoshta, çmenduria ishte takimi i tij i parë me një anë tjetër të ekzistencës, sepse ju e dini që ai jetoi me nënën e vet dhe që fëmijë ishte kujdestari i saj, ndërkohë që ajo vuante nga psikoza, deluzionet dhe çrregullimet. Ai e shoqëroi atë brenda e jashtë spitaleve.
E.D: Ai e përthithi skizofreninë e saj.
S.W: Ishte shumë i lidhur me të. E donin njëri-tjetrin. Po, ai e bëri të vetën skizofreninë e saj deri në një farë mase, madje deri në nivelin e gjuhës, sepse njerëzit me skizofreni, dhe shembulli i Naomit e tregon këtë, kanë një mënyrë tepër të veçantë të përdorimit të gjuhës, që nuk është normale, dhe unë besoj që ka ndikuar tek Aleni kjo gjë.
E.D: Kur lexon “Kaddishin” kupton se ai e ka shkruar me gjak këtë poemë, është bërë prej mishit dhe gjakut, është tekst thellësisht fizik.
S.W: Plotësisht e vërtetë. Bob Dilani flet për një gjuhë “ginsbergiane” dhe kushdo që e ka lexuar poemën e di se çfarë nënkupton ai me këtë. Ka një ritëm të veçantë, sepse mendoj që ai përpiqet të kapë ritmin e trurit, ritmin e natyrshëm të trurit, frymën e zakonshme të trupit dhe në këtë rast, për nënën e tij, ai është përpjekur të kapë ndjenjën e zisë. Pjesa më e madhe e poemës reflekton lutjen hebraike kaddish. Në pjesën që lexuat ai thotë: “Me sytë e tu, me sytë e tu, me sytë e tu” që është lloj pasqyrimi i fjalës hebraike “Adonais, Adonais, Adonais”, pra është një lloj elementi ritmik dhe muzikor i vazhdueshëm, që është kaq i fuqishëm, kaq prekës.
E.D: Më treguat më parë se kishit një shpjegim për kopertinën, për fotografinë e saj.
S.W: Botuesi ka bërë një punë të mrekullueshme, edhe dizajneri për kopertinën, po ashtu. Kjo fotografi e Alenit, është shkrepur në Institutin Psikiatrik Shtetëror të Nju Jorkut, kur u pranua atje në moshën 22-vjeçare. Kur mbërrin aty ditën e parë, të fotografojnë. Ginsbergu është i famshëm dhe kushdo ka parë foto të tij, por askush nuk e ka parë këtë.
E.D: Botohet për herë të parë?
S.W: Botohet për herë të parë. Alleni më kishte dhënë lejen për të hyrë dhe për të lexuar të dhënat e tij psikiatrike në spital gjë që përbën një nga të veçantat e librit.
E.D: Jeni i privilegjuar.
S.W: Kam qenë me shumë fat. M’u krijua mundësia që të merrja informacione të ndryshme për të, sepse kishte qenë periudhë e rëndësishme ajo pas “vizioneve të Blejkut” në vitin 1948. Është ai moment kyç në jetën e tij, kur pati thënë se dëgjonte “zërat e Bejkut” dhe u bë poet vizionar, e njëkohësisht luftonte dhe përpiqej që të kuptonte se si do ta jetonte jetën dhe si do të punonte si shkrimtar dhe artist.
E.D: Besoni që ai mund t’i këtë stimuluar zërat, për t’i shkuar në thelb çmendurisë, për të qenë në zemër të sëmundjes, për të kuptuar më mirë, për të kuptuar nënën e tij, apo është e ekzagjeruar kjo që po them?
S.W: Është një interpretim dhe them se është i arsyeshëm. Unë mësova që, gjashtë muaj para se të kishte vizionet e para, ai pranoi lobotominë e nënës, ai dha lejen. Mendoni sikur ta bënit ju për nënën tuaj, në moshën 21-vjeçare. Është pozicion mjaft i vështirë për t’u mbajtur. Ai i tha “po” një lloj operacioni që në atë kohë ishte i tmerrshëm, shkatërron trurin, mendjen, vetëdijen. Ndihej tërësisht fajtor që e bëri këtë...
E.D: Deri në fund të jetës.
S.W: Deri në fund të jetës. Vuajti shumë, e torturonte veten, kudo që shkonte nëpër botë, e përndiqte ajo ndjenjë. Kur u ula me të, kam ndjerë dhembjen dhe ndjenjën e tij të fajit, edhe pse kishte menduar se po bënte gjënë e duhur. Ai kishte përjetuar vizione. Në një farë mënyre mund të thuhet se edhe Naomi vdiq për shkak të vizioneve. Aleni e ndau mendjen që do të ngrihet dhe jo vetëm do ngrihet vetë, por do të ndihmojë edhe botën të ngrihet. Me të vërtetë ai e bëri këtë, duke pasur vizione, duke ecur në gjurmët e nënës, duke shkuar në spital psikiatrik. Po të mos kishte ecur nëpër atë rrugë, nuk besoj se do t’ia kishte dalë.
E.D: Kur ka qenë takimi juaj i parë me Ginsbergun?
S.W: Në 1986 -ën kur jam student i Mjekësisë në Universitetin e Kolumbies, mendoj për Ginsbergun dhe kuptoj se ai kishte qenë pacient, pikërisht në vendin ku studioj dhe nuk dihej mjaftueshëm për përvojën e tij. Prandaj vendosa t’i shkruaj një letër, ia dërgova botuesit të tij. I bëra disa pyetje të rëndësishme dhe ai më telefonoi. Folëm dhe e takova pak ditë më vonë. Ishte miqësor, i hapur, dhe qartazi donte t’u kthehej kujtimeve të tij të hershme, kishte ende pyetje të llojit: Përse i kishin rekomanduar lobotominë? Përse duhej të thosha “Po”? Çfarë më ndodhi në spitalin psikiatrik?
Jam përpjekur ta ndihmoj për t’u dhënë përgjigje atyre pyetjeve dhe për t’i dhënë përgjigje një pyetjeje edhe më të rëndësishme: Ku qëndron misteri i krijimit të poezisë revolucionare dhe si ndodh që përvoja e çmendurisë, traumës dhe vuajtjes te disa njerëz e bën të mundur këtë transformim.
Një ditë më thotë: “Dua të bëhesh një lloj psikiatri im personal.” Qesha. “Është për të qeshur, Allen, çfarë do të thuash?” Folëm për këtë. Ai u bë mentori im, më ndihmoi të lexoj jo vetëm ato që kishin të bënin me jetën e tij, por edhe me atë që bëja si mjek dhe psikiatër i ri. Për shembull, për problemin e shëndetit mendor të njerëzve nëpër rrugët e Nju Jorkut: duhet t’i lëmë ashtu rrugëve, apo t’i detyrojmë t’i shtrojmë në spital? Ishte e njëjta situatë me atë të nënës së tij. Kemi folur për këto. Ishte njeri zemërgjerë dhe i vëmendshëm, jo vetëm me mua, por me shumë të rinj. Kam qenë fatlum që ai më ka mësuar, mbështetur dhe drejtuar.
E.D: Ai u bë mësues në fund. Gjatë ligjëratës suaj ju thatë se kjo zgjedhje e ktheu atë drejt figurës së babait. Si e shpjegoni?
S.W: Babai i Alenit, Luis Ginsberg (o. Louis) ishte poet i botuar dhe mësues në shkollën e mesme. Aleni është ndikuar sa prej tij, aq edhe prej nënës. Në vitet e hershme, deri në botimin e “Kaddishit” ai ka qenë vërtet nën hijen e së ëmës. Kur ajo vdes, ai 31-vjeçar, shkruan “Kaddishin”. Kështu që, në një farë mase, u largua prej saj për t’u rrotulluar rreth yllit të vet dhe ca më shumë rreth yllit të babait, kjo falë edhe punës si mësues në Neropa, Kolorado, dhe në vende të tjera. Trungpa, mësuesi i tij budist tibetian, e nxiti të vazhdonte dhe të kërkonte një vend të mirë e të sigurtë dhe vërtet që mësimdhënia ishte vend mjaft i mirë për Alenin për t’u takuar me shumë e shumë të rinj.
E.D: Ai ju ndihmoi ta shihni psikiatrinë nga një tjetër perspektivë?
S.W: Do të thotë të jesh mendjehapur dhe të mos përpiqesh t’i detyrosh njerëzit që t’i përshtaten shoqërisë me ndihmën e psikiatrisë; do të thotë të mos jesh mizor, të mos përdorësh trajtime mizore që i lëndojnë njerëzit dhe jo domosdoshmërisht t’i mbyllësh ata në spitale; do të thotë që ta mendosh çmendurinë si element thelbësor të asaj çka jemi. Të gjithë e kemi atë element, edhe unë vetë e kam. Kjo pjesë e vetes duhet pranuar, duhet të kujdesemi për të, ta mbështesim, jo duke e mbyllur, veçuar e mjekuar, por duke mësuar që ta duash dhe të jetosh me të. Pra, të mendosh jo thjesht për aspektin individual, po për dimensionet shoqërore të çmendurisë, do të thotë të integrosh Lindjen dhe Perëndimin, qasjet lindore dhe ato perëndimore, madje kjo mund të nënkuptojë edhe përdorimin e LSD-së si ndërhyrje. Të gjitha këto që po them kanë ndodhur si pjesë e asaj që synon të jetë trajtimi shëndetësor bashkëkohor sot.
E.D: Stigma e turpit është shumë e lidhur me çmendurinë...
S.W: E vërtetë.
E.D: ... si për individët edhe për familjet e tyre. Hyn këtu edhe rasti i Ginsbergut?
S.W: Epo, ishte rasti i rritjes në një familje...
E.D: Përse njerëzit që vuajnë problemet e shëndetit mendor i shoqëron turpi?
S.W: Nuk janë vetëm ata, janë dhe njerëzit pranë tyre, familja, miqtë, media dhe feja ndoshta, që përhapin opinione bazuar në mitin se ka diçka që nuk shkon tek ty, se je i keq.
E.D: Nuk je si ne.
S.W: Nuk je si ne. Gjithmonë kanë ekzistuar në disa shoqëri, madje edhe në shoqëritë moderne ka ekzistuar ideja që këta njerëz duhen veçuar, duhen futur diku dhe të mbahen mbyllur... Naomi e vuajti këtë dhe ndihej shumë e turpëruar. Pak para se të vdiste, ajo mori vesh që do të botohej “Kuja”. E lexoi dhe tha: “Jo, jo! Nuk mund ta botosh! Nuk mund t’i thuash ato gjëra!” Ajo ishte e shqetësuar për Karl Solomonin, mikun e Alenit: “Jo, ke për t’ia shkatërruar jetën përgjithmonë!”
Mendoj se ajo do të mbante të njëjtin qëndrim edhe për “Kaddishin”. Nuk donte që këto gjëra të ndaheshin me të tjerët dhe familja e tyre të identifikohej me to. Por ka mjaft rëndësi çka bëri Ginsbergu. “Kaddishi” që lexuat ju, është rrëfimi i parë i një anëtari të familjes për një sëmundje të rëndë mendore. Ndodhi që ishte një poemë “beat”. Veç kësaj, poema rrëzon stigmën duke thënë: ne dhe hapësira publike mund të flasim për këtë. Ai thotë se “nëna ime është qenie njerëzore, që luftoi të gjente Zotin, të donte familjen e saj. Atë e mbajtën mbyllur, sepse kishte këtë sëmundje të tmerrshme, por duhet ta duam, nderojmë dhe ta kujtojmë luftën e saj.
E.D: Sot “Kaddishi” njihet si një nga poemat apo tekstet më të lexuara në Shtetet e Bashkuara, apo jo?
S.W: Po, është një nga kryeveprat e tij, në mos po kryevepra e tij. Poemë e mrekullueshme! Ia rekomandoj cilitdo që ta lexojë, sepse edhe na ndihmon si të mbajmë zi, si të mbash zi për humbje shumë të ndërlikuara nga sëmundjet mendore, dhe jo vetëm prej tyre.
E.D: Pse ju shkoi kaq gjatë botimi i librit “Mendjet më të ndritura”?
S.W: Më është dashur të mësoj shumë gjëra për t’ia arritur këtij qëllimi. Më është dashur të mësoj si të bëhem psikoterapeut me qëllim që të kuptoj psikoterapinë për Alen Ginsbergun dhe se si e ndihmova atë. Më është dashur të mësoj çfarë do të thotë të ecësh me Blejkun, të mësosh për Uilliam Blejkun dhe si t’i përfshish perspektivat letrare dhe psikiatrike. Kështu që më mori vërtet kohë e gjitha kjo për të bërë një punë të mirë. Nuk doja të ngutesha. Ndjeva gjithashtu se duhej të rridhte kohë nga jeta dhe vdekja e Alenit, me qëllim që të kisha një perspektivë për çështjet e tij. Ka shumë të reja në këtë libër për jetën e tij, të cilat nuk mund t’i ndaja sa kohë ishte gjallë ai. Nuk e di nëse kam bërë zgjedhjen e duhur, por nuk kam dashur t’i shkaktoj më shumë dhimbje dhe turbullime.
E.D: A keni një shpjegim dhe sigurisht duhet ta keni, përse diskutimi publikisht i çështjeve të shëndetit mendor është kaq në modë, është bërë temë e përhapur sot?
S.W: Truri është organi më i ndërlikuar i trupit dhe ne akoma po përpiqemi të kuptojmë se si funksionon ai, mendja dhe ndërgjegjja. Jetojmë në një botë që zien. Ka kaq shumë mjerim, pabarazi, fatkeqësi dhe njerëzit janë më të vetëdijshëm për lidhjet mes përvojave shoqërore dhe përvojave psikologjike personale. Njerëzit dëshirojnë ta njohin dhe ta zotërojnë vuajtjen mendore në një mënyrë sa më të kënaqshme. Ka më shumë entuziazëm në sferën e shëndetit mendor, ka më shumë liri dhe më pak vranësi, më pak mbyllje, në kuptimin e mbylljes së njerëzve në spitale, por ka akoma rrugë për të bërë. Pjesë e rëndësishme e kësaj është ndjesia e traumës kur je i ekspozuar para dhunës, fatkeqësisë, abuzimit apo luftës, si i përvetëson këto përvoja, në mënyrë që të mos i lejosh të të shkatërrojnë, por të bëhesh më i fortë dhe njeri më i mirë.
E.D: Arti dhe letërsia janë një mënyrë për t’u bërë ballë.
S.W: Pa dyshim dhe natyra shpirtërore. Këtë bëri Aleni. Ai e kuptoi dhe na ka dhënë një hartë në mënyrë që ne të jemi të aftë t’ia dalim me jetën tonë. Ai të frymëzon dhe ç’është më e rëndësishmja, na jep mundësinë të mos e romantizojmë traumën, vuajtjen dhe çmendurinë. Ai vetë nuk e bën, por na inkurajon të jetojmë me to, të punojmë dhe t’i pranojmë si pjesë të vetes sonë.
E.D: Ju jeni profesor i psikiatrisë, kërkues shkencor, keni shkruar dy libra të tjerë “Kur historia është makth”, për tragjedinë në Bosnje dhe Hercegovinë dhe “Dëshmi dhe katastrofë” botuar në vitin 2006. Cili është qëllimi juaj në jetë, si profesionist dhe si njeri?
S.W: Pyetje e mirë dhe falemnderit që ma bëni këtë pyetje. Unë interesohem për vuajtjet psikologjike mendore dhe vështirësitë prej fatkeqësive shoqërore. Më intereson të shoh si i përjetojnë njerëzit, si i kuptojnë, si përpiqen të vetëshërohen, të kenë një kuptim për drejtësinë dhe për ta bërë botën një vend më të mirë. Jam shumë i interesuar për përvojat nëpër të cilat kalojnë njerëzit, njerëz si Aleni apo njerëzit në Kosovë që kanë vuajtur pastrimin etnik, luftën dhe shtypjen. Operoj në sferat e shëndetit mendor, psikiatrisë, psikologjisë dhe në fusha të tjera për t’u ardhur në ndihmë njerëzve që luftojnë kur jeta e tyre prek botën reale.
E.D: Dr. Uajn, falemnderit për fjalët, mirësinë dhe punën e jashtëzakonshme.
S.W: Falemnderit shumë. E vlerësoj.
Gazetare: Elsa Demo
/rtsh.al
