Çfarë synon plani 10-vjeçar për një shkollë filmi dhe televizioni nga Instituti “Catalyst”, një organizatë amerikane, në partneritet me qeverinë shqiptare? Si funksionon shkolla e vendosur në mjediset e rikonstruktuara të Kinostudios?
Philip Gilpin (drejtor ekzekutiv) dhe Pamela Cederquist (lektore/autore) tregojnë për artin e rrëfimit, punën në praktikë me të rinjtë dhe për filozofinë e biznesit në industrinë e filmit dhe të televizionit.
Intervista e plotë në "Artes" me gazetaren Elsa Demo
Elsa Demo: Të dashur Pamela dhe Filip, mirë se erdhët në programin “Artes”. Së pari, duhet t’ju them se ishte e nevojshme ta vendosja projektin tuaj në një kontekst, duke prezantuar diçka nga e kaluara e Kinostudios dhe për të parë se çfarë do të sjellë e ardhmja, me institucionin tuaj, Institutin “Catalyst” që është një institut për artin e rrëfimit të historive. Aty do të mësohet jo vetëm tregimtaria, por le ta nisim këtu. Ç’është ky art sipas këndvështrimit tuaj: tregimi i historive në prodhimin televiziv dhe filmik.
Pamela Cederquist: Arti i rrëfimit është marrëdhënie, e thënë thjesht dhe pastër. Çdo njeri ka histori, çdo njeri tregon histori. Shkon në një bar, me miqtë e tu, pas pune: “Si të shkoi sot?” dhe ti na tregon. Ky është niveli më i thjesht i tregimtarisë. Tregojmë histori përmes asaj që bëjmë, ti tregon histori për mënyrën si je veshur, për programin tënd, për historinë e vendit tënd, operatori yt ka një histori që e tregon përmes syve. E gjitha bën pjesë tek tregimtaria. Nga pikëpamja e filmit dhe televizionit, arti i rrëfimit ka të bëjë jo vetëm me mënyrën si marrim dhe japim, por edhe si krijojmë empati. Unë tregoj histori për një njeri, rrugëtimin e të cilit nuk e njohim, zbavitemi dhe kështu unë të shkëpus nga bota jote, siç bënin bardët në mesjetë. Ne edukojmë dhe mbi të gjitha, lidhemi kulturalisht. Unë dëgjoj histori për Shqipërinë, ti për Amerikën. Duhet të shtoj më shumë? Dhe... arti i rrëfimit është disiplinë. Ky është ai elementi tjetër që njerëzit nuk e kapin. Duhet të përgatitesh, siç përgatitesh ti për këtë program.
E.D: Lëndën do ta japësh pikërisht ti në shkollën e re në Kinostudio, në Tiranë.
P.C: Po.
E.D: Po thua se, në një kuptim, tregimtaria është jetë?
P.C: Po, është jetë, patjetër, dhe disiplina që e përmban, kërkon punë. Ti paraqitesh çdo ditë në punë, si çdokush tjetër, në të njëjtën mënyrë.
E.D: Atëherë, Filip, si ta bësh tregimtarinë disiplinë?
Philip Gilpin: Këtu hyn në lojë takimi mes artit dhe biznesit. Dikur fëmijë, në kohët e vjetra, kisha dhe unë historitë e mia. Shpejt hyra në teatër dhe kuptova se kur rritesh në Amerikë, të shoqëron shpesh ky dialog që, ose duhet të marrësh rrugën e të qenit artist, nëse dëshiron të zgjedhësh këtë rrugë, ose të kesh një punë të vërtetë. Kjo ndodh pak a shumë në një vend ku industria e artit dhe e filmit udhëhiqet kryesisht nga suksesi tregtar. Për të qenë kritik, duhet të gjesh metodën që historitë e tua të lidhen me njerëzit, në mënyrë që të të sjellin para.
Isha me fat që, pas universitetit, puna ime e parë në industri ishte në redaksinë e HBO-së, ku kryqëzoheshin arti me biznesin. Duhej të shihja seritë kryesore televizive “The Sopranos”, “Six Feet Under”, “Curb Your Enthusiasm”, “Sex and the City”, t’i njihja ato nga ana e kontratës. Arrita të trajnohesha artistikisht dhe ta shkrija këtë me anën time të biznesit.
Mendoj se zhvillimi që kemi prekur këtu ku jemi, në vitin 2025, ku çdo njeri ka një telefon, një kamera, çdo njeri ka një histori, ka bërë që, perspektiva artistike t’i vijë përshtat mendimit: “Oh, historinë e kam, i kam dhe mjetet për ta treguar vetë. Tani kam për t’i thënë të gjitha.” Ndonjëherë ia arrijnë qëllimit, ndonjëherë jo, herë funksionon, herë gjejnë publik, e herë jo, dhe njerëzit hutohen dhe thonë: “Oh, po unë mendova se gjithë puna ishte të merrja kamerën dhe të tregoja historinë time!” Ndryshe nga format e tjera të artit, kjo nuk është një formë individuale arti, çka e bën institutin dhe projektin tonë unik. Shumë artistë prezantohen para botës me zërin e vet, ai i përfaqëson, është mjeti i tyre për të treguar. Mund të jesh muzikant, mund t'i biesh pianos në shtëpi, mund të jesh piktor, mund të shkruash vetë skenarët e tu, por në momentin që bën një video për ta ndarë, ke nevojë për njerëz të tjerë. Pra, arti i rrëfimit për filmin dhe televizionin dhe disiplina që merret me të, është unike dhe artistët, të cilët janë të prirë kryesisht individualisht, duhet të mësojnë të bashkëpunojnë, duhet të njohin anën e biznesit, sepse ky biznes ka kosto. Kur shkoni për të ngritur skenën e parë, gjithçka duhet të jetë gati: dritat, kamerat, kostumet, parukeria, grimi, vendndodhjet, dialogu, aktorët. Shumë shpejt, shkon nga zero në shumë shtrenjtë. Pra, ekziston kjo pengesë, ku çdokush mund të mendojë një histori, por të paktë janë ata që kanë aftësinë për ta treguar atë. Ne po përpiqemi ta ndërtojmë atë urë, që njerëzit të bëhen të aftë për t’i treguar historitë e tyre, në vend që thjesht t’i kenë ato.
E.D: Nëse të kërkoj, Pamela, të tregosh jetën tënde sipas artit të rrëfimit, si do të ishte ajo?
P.C: Jam angazhuar në teatër që në moshën 6-vjeçare. Në adoleshencë nuk mundja të hyja në audicione, ishte e tmerrshme për mua. Kështu që kalova në të tjerë sektorë të teatrit, duke punuar si kostumografe, në skenografi, si teknike ndriçimi, më pas në sektorin e dizajnit dhe në drejtimin e teatrit. Kam drejtuar disa teatro jashtë Brodueit. Për filmin u bëra kureshtare, sepse nëpërmjet tij, historitë shkojnë tek shumë njerëz. Teatri mbetet një kuti e veçantë, kurse unë doja të tregoja histori që i ndryshojnë gjërat. Studiova në shollën e filmit në Universitetin e Nju-Jorkut ku u diplomova, më pas shkova në Los Anxhelos dhe fillova të punoja për filma me buxhet shumë të lartë, me studio të mëdha. Midis, kam bërë regji për opera, kam shkruar për teatër dhe kam vënë në skenë. Kështu, me njërën dorë në krijimtari dhe me tjetrën duke mësuar një biznes, sepse gjithmonë kam qenë në pjesën krijuese dhe nuk e kisha idenë e pjesës tjetër. Pas 15 vjetësh, m’u desh të zgjidhja midis krijimit ose të qenit në biznes. Zgjodha krijimin dhe përfundova përsëri në Nju-Jork.
E.D: Ke shkruar edhe poezi gjatë kësaj kohe.
P.C: Po, sepse më gjallëron. Është edhe një mënyrë për t’u lidhur më thellë me gjërat që janë vërtet të rëndësishme për njerëzit, pavarësisht nëse është e arrirë apo jo.
E.D: E njëjta pyetje për ty Filip.
Ph.G: Jam marrë me art qysh fëmijë dhe shumë herët mora një drejtim krejt tjetër, për të studiuar në universitet fizikë dhe matematikë. Trajektorja e karrierës sime ishte më shumë në drejtim të shkencave bërthamore. Pas universitetit bëra një pauzë, shkova në Los Anxhelos gjatë verës për të vizituar një mik dhe kaq ishte. Qysh atëherë nuk e kam lënë industrinë. Kam qenë i përfshirë në teatër gjatë viteve të universitetit dhe në Los Anxhelos. Kur flas për karrierën, preferoj të tregoj si e fitova punën time të parë. Punoja natën në hotel, sepse duhej të paguaja qiranë dhe pas disa muajsh, shoku i dhomës më thotë: “Nuk më dukesh mirë. Ke nevojë për pushim, hajde festojmë pak.” Shkuam në një bar që quhet Barney’s Beannery në Hollivudin Perëndimor, takuam një grup që luante bilardo dhe qëlloi dikush që ishte duke kaluar nga sektori i biznesit në të financës, në studion ku punonte. Duke bërë shaka i thashë se, do aplikoj për vendin të saj dhe aplikova. Pas 4 javësh fillova punë si analist i çështjeve të biznesit për HBO në Los Anxhelos. Prej aty nisa të takoj njerëz që janë drejtpërdrejt të rëndësishëm dhe kyç për atë që po bëjmë sot në Shqipëri, në Kinostudio. Po të mos kishin ndodhur ato gjëra 21 vjet më parë, edhe ky projekt nuk do kishte ndodhur.
Kështu, unë gjithmonë e marr atë histori me vete, për të thënë: duhet të jesh gati, edhe nëse nuk mund ta dish kurrë se kur do të ndodhë, por në industrinë tonë duhet t’i japësh kohë vetes të ndërtosh rrjetin. Nuk mund të jetë vetëm punë transanksionale: do të vij në shkollën tuaj se kjo do më ndihmojë të gjej punë në Netflix. Ose: ç’vlerë ka studimi, edukimi, përse duhet të shpenzoj kohë të vij e të mësoj diçka, pa më garantuar se do të paguhem në fund. Është industri që ka të bëjë me marrëdhëniet dhe kjo kërkon kohë, që do të thotë se, njerëzit duan të dinë që ti je në brendësi sepse je poet, je gazetar, ata duan të dinë që ti je aty për atë që je, dhe jo ngaqë po përpiqesh si të bësh shpejt ca para prej tyre. Edhe kjo është pjesë e trajnimit që do të bëjmë në Institut. Nuk është vetëm disiplina teknike, por mënyra se si në të vërtetë e ndërtoni karrierën.
E.D: Ju erdhët në Shqipëri, dy vjet më parë, të dy apo vetëm ti Filip?
Ph.G Ajo, e para.
P.C: Isha në një rezidencë letrare në Irlandë. Pra, isha në këtë anë të Atlantikut dhe duke parë hartën, u bëra kurioze për Shqipërinë, e cila, historikisht, edhe sot, më duket një vend kyç. Mësova se tregtia nga Bizanti ka ardhur përmes Durrësit, Roma ka ardhur përmes Durrësit dhe ka kuptim për mua, ka të njëjtin kuptim historik si Stambolli, vetëm vendndodhja ndryshon, nuk është në Bosfor, është në Mesdhe. Deri atëherë nuk kisha ditur asgjë për Shqipërinë. Në sistemin shkollor amerikan nuk e kemi studiuar Ballkanin. Kështu vendosa të vija të paktën për tre javë...
Ph.G: Dhe unë fluturova për Shqipëri, në fund të vitit 2023. Qëndrova 1 muaj, shëtita nëpër qytet, takova shumë, kam biseduar me artistë dhe njerëz të industrisë për të kuptuar çfarë kanë, çfarë u mungon, për çfarë kanë nevojë, përse nuk e kanë arritur atë që kanë dashur, duke njohur historinë e Shqipërisë, në ç’gjendje është aktualisht edhe brezi i sotëm që po rritet, me gjithë ndryshimet midis brezave brenda familjes, si dhe të gjitha nuancat e çfarë do të thotë të jesh kineast në Shqipëri. U dashurova me vendin, me njerëzit dhe thashë: ky është absolutisht vendi, pjesë e asaj që jemi përpjekur të ndërtojmë në Amerikë, që nuk mund të ndodhte atje për arsye të ndryshme dhe mund të ndodhte këtu. Vendosëm që në 2024-ën të veprojmë dhe ja ku jemi.
E.D: Njeriu i parë që takuat ishte kryeministri?
Ph.G: Kryeministri ka qenë ndër të fundit që kam takuar. Ju jetoni këtu prej kohësh, kurse unë kam kaluar nëntë muaj gjithsej, para se të përfundonim te kryeministri dhe qeveria.
Ministri Gonxhja dhe Philip Gilpin nënshkruajnë marrëveshjen 10-vjeçare
E.D: Mund ta shpjegoni marrëveshjen që keni me qeverinë shqiptare, është partneritet publik-privat?
Ph.G: “Catalyst” është një organizatë jofitimprurëse e regjistruar, jemi OJF në Amerikë. Sapo kemi marrë licencë biznesi edhe këtu, e regjistruar si degë edhe në Shqipëri. Kishim gjashtë muaj që punonim me Ambasadën Amerikane. Ata kishin një program granti për edukimin artistik. Aplikuam, na u dha një grant për të filluar me klasën e shkrimit të skenarit dhe me klasat e të rinjve, dhe kështu duke u njohur me ta dhe ata me ne. Këtu filloi diskutimi ynë: ajo që po bëjmë, shkon përtej disa klasave të vogla.
E.D: Është e çuditshme Filip, siç e përmendi edhe kryeministri në ditën e inaugurimit, që, për herë të parë, ndoshta, Ambasada Amerikane mbështet një projekt të tillë të madh për kulturën.
Ph.G: Një nga prioritetet kryesore të Ambasadës është siguria dhe interesat e biznesit amerikan. Industria jonë është një industri amerikane në biliona dollarë. Shumë njerëz që nuk i përkasin botës së biznesit të filmit dhe televizionit, nuk e kuptojnë se sa e madhe është kjo vlerë. Kur filluan të shohin çfarë po bëjmë, dhe po shpjegoja se kjo gjë mund të rritet shumë shpejt dhe të bëhet diçka e rëndësishme që mund t’i sjellë miliona dollarë ekonomisë shqiptare, pikërisht në atë moment, Ambasada Amerikane vendosi. Ata duhej të bindnin homologët e tyre në kryeministri, që, një pjesë e re shqiptare e jona mund të krijojë këtu burime ekonomike. Ambasadës i interesoi kalibri dhe pesha e projektit, jo vetëm për anën artistike dhe kulturore, por edhe për atë ekonomike.
E.D: Më tregoni pak për “Catalyst”-in. Është themeluar në vitin 2006.
Ph.G: Po, në Los Anxhelos. Atë kohë punoja për HBO-në. Një mik i përbashkët më prezantoi me themeluesin, AJ Tesler, qëndrova në kontakt me të për disa vjet dhe rreth vitit 2012, mora detyrën si drejtor ekzekutiv. Vendosëm t’i zhvendosnim ngjarjet e festivalit nga Los Anxhelos në Vermont, sepse donim një mjedis më të madh. Disa vite në Vermont dhe më pas filluam të krijojmë degë në vende si Minesota, kemi klasa në Nju-Orlins, kemi miqtë tanë në Lake Placid. Është periudhë e çuditshme, se po të kthehemi pas në vitin 2006, kur u hap organizata, you tube-i vërtet që nuk ekzistonte dhe ishim akoma në kohët e vjetra të studiove. Duhej të shkoje në ngastrat e “Paramount”-it ose “Warner Brothers”-it për të prodhuar filma apo seriale televizivë. Shihni gjithë ndryshimin, teknologjinë dhe revolucionin që po ndodh në art dhe në teknologjinë e artit të rrëfimit që prej 2006-ës. Kjo do të thotë që, para se të shkosh në Nju-Jork, ti di shumë. Prandaj na duhej të ndryshonim qasjen dhe në vend që të qëndronim në një vend, dhe të prisnim të tjerët të vinin tek ne, bëmë një kthesë dhe u përpoqëm të ngrinim lokacione për të shkuar ne tek njerëzit. Sepse mund të jetosh në Nju-Orlins, por nuk e përballon dot të shkosh në Los Anxhelos. Nuk do kishe dëshirë, sepse ke familjen në Nju-Orlins, ke familjen në Shqipëri, përse të zhvendosesh në Nju-Jork vetëm me qëllimin për të bërë film? Kështu, duke ndryshuar mendësia e industrisë, ndryshuam dhe ne bashkë me të, dhe vendosëm të zgjerohemi në vend që të nguliteshim diku.
E.D: Keni bërë kërkime për industrinë e filmit këtu, për mentalitetin, preferencat e njerëzve, e brezit të ri?
Ph.G: Një vit të tërë kërkime.
P.C: Të dy kemi folur, sa kemi mundur, me kineastë, biznesmenë, me këta të fundit është marrë Filipi më shumë, fjalori i tij autoritar është më i mirë se i imi. Kemi folur me njerëz që punojnë në dyqane kafshësh, në supermarket, në palestër, me kamerierë, i kemi pyetur çfarë raporti kanë me filmin, për të ditur përvojat dhe kemi bërë përpjekje për të kuptuar çfarë kërkohet, çfarë është e nevojshme. Synimi ynë kryesor, më shumë se çdo gjë tjetër, është të jemi në shërbim, të ndihmojnë në rritjen e industrisë së filmit, që do t’i krijonte mundësi Shqipërisë për të qenë në hartë si qendër, si qendër europiane.
E.D: Çfarë reagimesh keni marrë?
Ph.G: Shumë. Thelbi i çdo historie që mund të tregoja për qindra apo mijëra njerëzit që kemi takuar gjatë vitit të shkuar, përmblidhet në një gjë, e cila është kjo: një brez i tërë në Shqipëri po kalon aktualisht në procesin e ndryshimit të mentalitetit. Dhe në cilëndo anë të atij ndryshimi qofshi, çfarëdo qoftë ai proces, në thelb, për sa i përket besimit në këtë pikë, pothuajse çdo diskutim që kam pasur lidhet me pyetjet: pse jemi këtu; çfarë po bëjmë; pse mendojmë se mund të ndodhë edhe këtu; pse nuk është bërë më përpara; pse është tani koha? Për këtë kemi diskutuar me njerëzit.
Janë tre forca të mëdha në lojë që po na shtyjnë. Njëra është vendi natyror, vendndodhja e Shqipërisë, klima, moti, e bën të ngjashëm me Karolinën e Jugut. Arsyeja pse Hollivudi u ngrit në Los Anxhelos, lulëzoi aty dhe jo diku tjetër në Amerikë, ishte kryesisht klima e vendit. Ju duhet mot i mirë për të xhiruar gjatë gjithë vitit. Pra, natyrshëm, Shqipëria i përmbush të gjitha kërkesat për lokacione, male, qytete, ferma. Pastaj arsye tjetër është decentralizimi i industrisë për të cilën folëm, teknologjia që i ka dhënë kujtdo një kamera në dorë. Çdokush e ka aftësinë të tregojë histori nga atje ku është.
Inaugurimi i Kinostudios, 1952
E.D: Po, po kjo nuk qëndron për kinemanë shqiptare.
Ph.G: Aty do dal. Dhe elementi i tretë, që është edhe më interesanti, ka të bëjë me ata të gjeneratës që kanë lindur në post-komunizëm. Me të vërtetë që janë një arsye që na nxit. Ata na thonë: kemi talente këtu, kemi aftësi, dëshirë për të mësuar, kemi gjithçka që duam dhe jam dakord. Të gjitha pjesët e puzzle-it janë këtu, thjesht kërkon dikë si ne, që të vijë dhe t’i bëjë bashkë elementet. Kjo është e gjitha dhe në krahasim me shumë njerëz që kam takuar, të cilët mendojnë se “këtu nuk bëhet”, në këtë pikë nuk bie dakord. Mendoj të kundërtën, absolutisht.
P.C: Doja të shtoja diçka, në lidhje me atë që tha Filipi. Mendoj se faktori më i madh njerëzor me të cilin jemi përballur, jo që na ka dalë kundër, por që na ka sfiduar, është besimi dhe mirëbesimi se në të vërtetë diçka do të ndodhë. Është e vështirë...
E.D: Të them të vërtetën, edhe unë jam skeptike dhe nuk mund ta fsheh.
Ph.G: E kemi diskutuar kaq herë këtë gjë dhe në çdo rast, sikur të ishte diçka e re, sepse gjithsecili ka arsyet e veta për të qenë skeptik, bazuar në përvojën dhe historinë personale. Çdokush i sjell një element të ri mozaikut. Por, çfarë e shtyn skepticizmin tënd, do doja ta dija.
E.D: Do ta them më vonë, pa e ndërprerë Pamelën.
P.C: Kjo ka qenë puna. Kam pasur privilegjin të punoj me një dorë njerëz, rreth 5 kineastë shqiptarë, me të cilët, hap pas hapi, arritëm deri këtu, pjesërisht, sepse ne kemi jetuar këtu dhe nuk kemi ardhur për të bërë bla bla bla dhe të ikim. Jemi këtu dhe ata dalëngadalë po besojnë tek puna jonë dhe në faktin se mund të ketë sukses...
Ph.G: Duhet thënë edhe çfarë po bëjnë studentët aktualisht.
Pamela: Dy prej tyre do të xhirojnë film artistik në maj, dy të tjerë janë duke punuar për një film të shkurtër. Një nga gjërat që më thoshin shpesh në fillim ishte: epo ne flasim shqip, një gjuhë që nuk flitet jashtë. Përse dikush do ketë dëshirë të shohë filma shqiptarë?
E.D: Është naivitet.
P.C: Është mendimi i gjeneratës së vjetër. Por sot njerëzit shohin filmat koreanë, portugezë, spanjollë, francezë, nuk ka rëndësi. Pra, kjo nuk është më kufizim. Midis pjesëve të tjera të puzzle-it, vërtet që nuk është element kufizues, bazuar dhe në punën që po bën Instituti “Catalyst” prej shumë kohësh, në saje të qasjes që Filipi ka për industrinë e filmit. Ai e ka bërë të mundur.
E.D: Tani, pse jam skeptike? Së pari, tregimtaria, storytelling është një nga pikat më të dobëta në kinemanë shqiptare.
Filipi: Shkrimi?
Elsa: Po, skenari. Së dyti: ne nuk kemi industri filmike të mirëfilltë. Nuk kemi rrjete kinemash, përveçse një dorë cineplexx-esh në qendra tregtare në Tiranë. Kjo ka bërë që 90% e filmave shqiptarë nuk janë shpërndarë dhe nuk shpërndahen në Shqipëri, madje edhe në kanalet televizive. Me pak fjalë distribuimi është i shkatërruar. Kështu që, përse duhet të besoj që këtë herë do funksionojë?
Ph.G: Çdo gjë që ti e sheh të prishur tani, mund të rregullohet. Mjafton duke bërë një hap në kohën e duhur, mirë? Le t’i shohim elementet që përmende. E kemi dëgjuar komentin për skenarin, e kemi dëgjuar shumë. Shkëlqyer! Eja dhe mëso nga mësues të nivelit botëror! Nuk kanë ndonjë dhunti të veçantë amerikanët që t’i bëjë ata skenaristë të zotë. Ne kemi pasur një industri ku filmat i bënte writing, kështu ka ndodhur në vendin tonë për së paku 100 vjet. Pra, procesi duhet mësuar, prandaj është shkolla.
Distribuimi, pjesa e biznesit, kjo është arsyeja që unë do të jap lëndën e biznesit. Do të flas për njerëzit që investojnë në banka, në pasuritë e paluatjshme dhe për gjëra të prekshme që i gjen në Shqipëri aktualisht, si dhe pse duhet të investojnë në pronësinë intelektuale, cilat janë përfitimet. Arsyeja kryesore pse e gjitha kjo mund të ketë një efekt, është se nuk ka absolutisht asgjë në rrugën e Shqipërisë që ta pengojë. Të gjitha këto janë gjëra të vogla të zgjidhshme. Kur i shikon si një e tërë, mund të jetë demoralizuese dhe e frikshme, por kur fillon dhe i veçon pjesët, për shembull, ke një klasë shkrimi, një klasë biznesi, nxit investitorët, atëherë tingëllon ndryshe.
E.D: Mbetet pyetja: përse nuk po funksionon tregimi i historive tona për ekran, për skenën e teatrit, po edhe në letërsi, sepse fushat e tjera të artit nuk janë në pozitë më të mirë krahasuar me kinemanë, krahasuar edhe me kinemanë në Kosovë.
Ph.G: Besoj se ka një përgjigje të thjeshtë, të cilën e përmendëm më herët. Format e artit vizual, filmi dhe televizioni në mënyrë të veçantë, dhe le të flasim pak për këtë, kanë kosto. Është një nga format e artit, që për t’u bërë, kërkon bashkëpunim, kërkon paratë e të tjerëve. Ose je i pasur dhe mund të bësh i pavarur filmat e tu, ose nuk je.
E.D: Doja t’ju pyesja për stafin, mësuesit, si do të funksionojë ky proces?
Ph.G: Deri më tani kemi rekrutuar për mësimdhënie rreth 40 profesionistë të industrisë, nga Amerika dhe Europa. Disa do të jenë këtu për pak javë, për të bërë masterklasa, disa për një kohë më të gjatë. Disa klasa, aktrimi, prodhimi, shkrimi, kamera, montazhi, dhe klasa të tjera kreative, do të jenë 2 deri në 3 herë në javë në vazhdimësi. Klasa të tjera për biznes, kontabilitet, çështje ligjore dhe për pozicione të tjera zanatesh, kërkojnë punë më të kufizuar në klasë. Për disa nivele, nuk ka nevojë të jesh aty për 8 apo 12 muaj. Varet nga puna. Shkolla nuk është strukturuar që të ketë nota, ku po dështove, nuk kalon. Është një shkollë për të matur aftësitë, nëse je në gjendje të aplikosh për një vend pune, a je gati të jesh aktor mbështetës, operator kamere, piktor. Kështu i shohim studentët, përpiqemi të zhvillojnë aftësitë e tyre.
Elsa: Sa studentë keni deri tani?
Ph.G: Është një hapësirë që mund të nxërë deri në 400 persona. Teorikisht mund të jenë qindra nxënës. E kemi nisur me 20 deri në 30 veta. Duam të arrijmë qindëshen e parë.
Ambientet e reja në Kinostudio, sot në përdorim nga "Catalyst" Institute
E.D: Pamela, po i hidhja një sy klasës tënde, një faqe muri ishte e mbushur me shënime. Çfarë ke arritur të kuptosh nga diskutimet me të rinjtë?
P.C: Kjo na çon në një tjetër çështje më të madhe dhe tek arti i të rrëfyerit gjithashtu. Të rinjve u kanë dhënë më shumë teori dhe jo praktikë... Në klasën time, unë nuk jap teori si të shkruajnë histori. Ata, në fakt, janë duke punuar me skenarët e tyre, pra është më shumë një lloj punëtorie, ku ata mësojnë duke bërë dhe siç e thashë, dy prej tyre janë pothuajse gati për të xhiruar në maj.
Elsa: Prodhim i pavarur?
Pamela: Po, i pavarur. Njëri nga ata ka në dorë një skenar drejt përfundimit, të cilin do t’ia propozoj për lexim menaxherit tim në Los Anxhelos, sepse e gjej me interes. Një tjetër, me të cilën po punoj tani, jemi në fillime, nuk i njeh “mbeturinat” formale, strukturën, e të tjera si këto, por është vërtet tregimtare shumë e mirë, ka disa histori fantastike. Një tjetër ka përfunduar xhirimin e një filmi të shkurtër dhe ka nisur punën për një film të ri. Të gjithë kanë mënyra të ndryshme të punuari, mënyra të ndryshme për të arritur tek ajo që po përpiqen të tregojnë. Kështu që, kam mësuar se ka histori që duan të thonë diçka me kuptim jo vetën në shqip. Në bisedat mes nesh, një nga pyetjet më të rëndësishme që shtrojmë për tregimtarinë e filmit dhe televizionit, është: cila është audienca juaj, kë po përpiqeni të arrini, me cilët doni të komunikoni.
E.D: Si i përgjigjen ata kësaj pyetjeje?
P.C: Po e kuptojnë që ka një treg global, se nuk mund të bëjnë filma vetëm për Shqipërinë. Askush nuk do të ishte i interesuar ose mund të përpiqemi të bëjmë filma për të hyrë në festivale në Europë.
E.D: Po, është e vërtetë.
P.C: Dhe ka qenë e vërtetë, do të vazhdojë të jetë e vërtetë, varet nga projekti, ndoshta. Por shumë nga historitë që kam dëgjuar, janë histori universale dhe tregojnë përvojën në një vend që kaloi nga komunizmi në postkomunizëm. Po përpiqemi të kuptojmë përcaktimin për demokracinë, si është jeta në këtë kapërcim nga komunizmi në kapitalizëm. Është prekëse dhe e jashtëzakonshme si histori. Këtu ka histori tronditëse që vërtet i ndihmojnë njerëzit. Tani më tregoni një arsye pse, përse nuk dilni në tregun global?
E.D: Shqipëria ka një sistem të centralizuar kinematografik, nëpërmjet fondit shtetëror për industrinë filmike që administrohet nga Qendra Kombëtare e Kinematografisë. Mendoni që të rinjtë dinë të përballen me këtë model dhe a mund të prodhojnë ata në mënyrë të pavarur?
Ph.G: Ky është roli im. Pasja e një institucioni shtetëror për kinematografinë, është vetëm një element në tërësinë e industrisë, por nuk përbën vetë industrinë, as shkolla jo. Ne nuk mund të jemi industri, ashtu më vete, në ndërtesën tonë. Të ndërtosh duke vënë në përdorim një industri, që vetëmbahet, kërkon që shumë elemente të ndryshme të funksionojnë së bashku, dhe kjo na kthen tek pika fillestare e diskutimit, puzzle-i është këtu. Tani, Europa është e ndryshme nga Amerika kur flasim për bazat e industrisë, që do të thotë, ju ofroni shumë më tepër fonde publike për kinemanë, sesa ne në Amerikë. Por në Shtetet e Bashkuara ke qendra të ndryshme shtetërore që funksionojnë pothuajse njëlloj si qendra juaj kombëtare e kinematografisë dhe kur punojnë së bashku, arrihet më e mira. Unë nuk e di cila është përgjigjja më e mirë, të kesh njërën apo tjetrën, apo t’i kesh të dyja. Deri tani, Shqipërisë i mungon shumë prodhimi sipas modelit të studios dhe ne prej andej vijmë, ajo është historia jonë. Mund të ndihmojmë në integrimin e disa aspekteve të sistemit të studios, krahas sistemit shtetëror që ju e keni tashmë. Gjithçka duhet të shkojë bashkërisht.
E.D: Ju e dini që këtu ka dy shkolla filmi, “Marubi” dhe Departamenti i Filmit dhe Televizionit në Universitetin e Arteve. E mendoni veten, Institutin “Catalyst”, në konkurrencë me këto dy subjekte?
Ph.G: Aspak. Ne jemi bashkëpunëtorë. Në Amerikë ka me qindra shkolla filmi. Nuk ka nevojë të jesh konkurrent. Mësimdhënia tek “Marubi” dhe tek Universiteti i Arteve, bazohet më shumë tek teoria dhe regjia filmike, kanë në program edhe aktrimin dhe kategori të tjera. Ne nuk bëjmë këtë. Edhe një herë, mendojeni si një mozaik. Ata kanë grupin e tyre të elementeve, që po t’i bësh bashkë, krijohet një pozicion vërtet i mirë. Unë shpresoj tek bashkëpunimi, por nuk po përpiqemi të jemi konkurrues.
E.D: Në rregull, kam të drejtë të pyes.
Ph.G: Dhe unë shpresoj që ata ta pëlqejnë përgjigjen.
E.D: Tani që qeveria amerikane ka pezulluar çdo lloj financimi jashtë, si ndikon kjo në gjendjen tuaj?
Ph.G: Sigurisht. Siç e përmenda, ne kemi pasur një grant të vogël për klasat e të rinjve dhe të shkrimit, që prej vitit të kaluar, fond që nuk e kemi më. Mund të rifitohet. Përtej dollarëve për “Catalyst”-in, për institucione dhe organizata të tjera në Shqipëri dhe në botë, është fjala për besimin, për thyerjen e marrëdhënieve, rezultate të padëshiruara si pasojë e atij vendimi. Më ka shqetësuar. Të gjitha organizatat që kanë punuar për shumë vite me Shtetet e Bashkuara, u shokuan, botërisht. Mund të zgjasë, do të zgjasë, dhe nëse vazhdon, shumë marrëdhënie do të prishen përgjithmonë. Edhe nëse nesër rikthehet gjithçka siç ishte, nuk e di nëse do t’i besoni dikujt, që zgjohet papritur, një herë në katër vjet, dhe ndryshon mendje për diçka. Një diskutim më i gjerë vjen pas kësaj. Në qoshen tonë të vogël të universit, e shohim këtë që po bëjmë, si një mënyrë për të ndihmuar, ndërtuar dhe rindërtuar një pjesë të atij besimi që ndoshta qeveria amerikane ia hoqi secilit, sepse kur je në terren duke punuar me njerëzit, është bashkëpunimi që e ndërton sërish besimin.
E.D: Për sa kohë e shihni veten këtu?
Ph.G: Epo është një projekt për të paktën dhjetë vjet, minimumi, jo më shumë. Dhe nuk është pak.
E.D: Me pak fjalë do të mësoni një brez të tërë artistësh?
Ph.G: Është gjëja e duhur.
E.D: Më duket se ka një keqkuptim në fjalët e ministrit të Kulturës kur thotë se “jemi të bindur se i kemi të gjitha shanset për të trokitur në dyert e Hollivudit”.
Ph.G: Po, të gjitha mundësitë janë këtu. Ne këto ditë presim bashkëpuntorët tanë që vijnë nga ai sistem.
E.D: I fortë miti i Hollivudit edhe në Shqipëri, si kudo.
Ph.G: (qesh) Veçanërisht në Shqipëri. Ka arsye që një sistem si ai i Hollivudit, dua të them, përtej ngarkesës negative, ndoshta ka arsye që sistemi i Hollivudit të përshtatet në Shqipëri.
E.D: Deri tani ne kemi bindjen se jemi pjesë e Europës, pjesë e kulturës europiane, edhe në aspektin kinematografik. Kështu që nuk më duket se duhet marrë për diçka të madhe, kur thuhet se “do trokasim në dyert e Hollivudit”. Nuk më duket joshëse.
Ph.G: Do të ndodhë sepse janë bërë shumë takime mes nesh dhe homologëve tanë në Los Anxhelos dhe Nju-Jork, dhe në nivel qeveritar, është diskutuar shumë për çfarë kërkohet që të sillet këtu. Shiko, unë vij nga Bostoni, jam rritur larg qytetit, as mua nuk më ka joshur kurrë personalisht, nocioni i Hollivudit të madh flakërues. Mua më pëlqen puna që bëhet së brendshmi, hapat e vegjël, si funksionon makineria, ndikimi pozitiv që mund të ketë. Këtë e kam parë. E kemi bërë më parë këtë punë në vende të tjera të Amerikës, në vende ku gjashtë vjet më parë nuk kishte industri dhe tani njerëzit po paguhen për punën që bëjnë në atë vend.
Tani shiko, Hollivudi, është lojë. Dhe për ta mbyllur, mendimi im për Hollivudin është: Nuk mund ta marrësh shumë seriozisht.
E.D: Doja thjesht të ndaja propagandën nga realiteti. Ndaj ju pyeta, Pamela, vetë studentët, çfarë mendojnë për mundësinë që të mësojnë artin e rrëfimit filmik në Institutin “Catalyst”. Sepse shohin filma shumë, filma Hollivudi shumë, dhe ndoshta perspektiva e tyre nisur nga kjo, nuk është realiste.
P.C: Duan edhe kinemanë europiane, kjo edhe për shkak të “Marubit” dhe të Akademisë së Arteve. Ata e kuptojnë historinë e kinemasë, kuptojnë Godarin, e njohin historinë e tyre. Unë kam punuar në Hollivud dhe jashtë tij, Filipi po ashtu. A më pëlqen ajo që ne e quajmë “udhëtim me biletë elektronike”? E-ticket është bileta që merr kur hyn në një park zbavitës, ku mund të bësh çdo lloj udhëtimi. Pra, filma me superheronj? Shumë mirë, janë të këndshëm, mund të kalëroni, gjë e madhe, ata i hedhin në erë gjërat. Por, një nga sekretet e artit të rrëfimit është që, sa herë ke të bësh me gjëra të furishme dhe shpërthime, do të thotë që nuk po tregon histori dhe e vetmja gjë që ndodh është vënia e gjërave në lëvizje. Një nga filmat e mi të preferuar quhet “The hedgehog”, një film francez, i vogël, me tre aktorë, në një ndërtesë, kujdestarja, qiramarrësi dhe një vajzë. Madhështor! Mjafton efekti i asaj historie. Ky është arti i rrëfimit për mua.
Ph.G: Them se po aludojmë, dhe biseda të këtij lloji janë pa fund, për anën komerciale kundrejt anës artistike në industri. Pikëpamja ime është që, nuk ka kundërvënie. Nuk e di kush, ku dhe kur e nisi këtë: ose je artist, ose je artist Hollivudi; ose je komercial ose je i vërtetë. Mjaft me gjithë këtë, nuk e di pse e gjitha kjo. Nuk ka “më mirë se”, nuk ka “më keq se”. Mund të bësh filma artistik të pavarur dhe mund të bësh filma të mëdhenj Hollivudi me hedhje në erë. Zgjedhjet tuaja si person ose përkufizimin e vetes suaj si artist, nuk mund ta bazoni në llojin e historive që doni të tregoni në raport me filmat me pare të madhe. Nëse nuk të pëlqejnë filmat e Hollivudit, mos u merr me ta. Nëse do të bësh filma të pavarur, shumë mirë. Me një industri plotësisht funksionale, këtu mund t’i bëni të dyja. Ky është qëllimi final. Nuk ka konkurrencë. Ke mundësi të zgjedhësh. Vetëm se për momentin, nuk ka mundësi për të dyja.
E.D: Falemnderit për gjithë përgjigjet tuaja dhe paçi fat!
Përgatiti: Elsa Demo
/rtsh.al/
